Rafał Betlejewski

Rafał Piotr Betlejewski
Data i miejsce urodzenia

30 października 1969
Gdańsk

Dziedzina sztuki

performance, teatr

Rafał Piotr Betlejewski (ur. 30 października 1969[1] w Gdańsku) – polski performer, artysta parateatralny, copywriter, pisarz, założyciel Teatru Przezroczystego, twórca akcji społecznych m.in. „Spal wstyda” i „Tęsknię za tobą, Żydzie”. Interesuje się zjawiskiem tożsamości, przyjmowania ról społecznych, językiem i komunikacją społeczną.

Działalność zawodowa

Rafał Betlejewski jest założycielem agencji reklamowych Cytryna Agencja Reklamowa oraz Koledzy Strategia & Kreacja. Pracował m.in. nad kampanią reklamową mleka Łaciatego i sieci telefonii komórkowej Era. Jest także prezesem zarządu Stowarzyszenia Ludzi Reklamy[2][3]. Do 2017 r. prowadził programy DeFacto[4] i Betlejewski. Prowokacje[5] w TTV[6]. W przeszłości prowadził także audycje w Polskim Radiu RDC Między innymi Betlejewski (sobota) i Science Frikszyn – o nauce przy ludziach (wtorek)[7], z którego odszedł w proteście po zwolnieniu, pełniącej funkcję dyrektora stacji, Ewy Wanat[8]. W 2015 r. wspólnie z Ewą Wanat i Tomaszem Stawiszyńskim założył radio Medium Publiczne w ramach projektu o tej samej nazwie, tworzonego przez zespół dziennikarzy zawodowych i obywatelskich, ekspertów oraz działaczy społecznych[9].

Akcje społeczne

Napis Tęsknię za tobą, Żydzie przy ul. Brzeskiej 8 w Warszawie
  • W 2016 kontrowersyjny eksperyment telewizyjny w ramach cyklu „Betlejewski. Prowokacje”, nagrany w Radomiu, wyemitowany na antenie telewizji TTV. W programie występują zdesperowani mieszkańcy Radomia poszukujący pracy. Zostali nagrani ukrytą kamerą w zainscenizowanych scenkach podczas fikcyjnej rekrutacji do pracy. W trakcie rozmów kwalifikacyjnych wynajęci aktorzy proponowali nieświadomym uczestnikom programu dobrze płatne zajęcie, jeśli zgodzą się działać niezgodnie z prawem lub świadczyć usługi daleko wykraczające poza standardowe obowiązki służbowe. Eksperyment odbił się szerokim echem, spotkał się z krytyką części środowisk dziennikarskich, uznających działania Rafała Beltejewskiego za nieetyczne[10]. Wojciech Staszewski uznał prowokację Betlejewskiego za "zaprzeczenie dziennikarstwa"[11].
  • „Hunger” (2012)
  • „Beautiful Agony – Anna Politkovskaya”. W ramach tej akcji, 20 lutego 2014 na swoim kanale na YouTube, Betlejewski zamieścił niespełna dwuminutowe nagranie, w którym masturbuje się i doznaje orgazmu na klatce schodowej, na której została zamordowana Anna Politkowska. W opisie filmu zostało zaznaczone, że jest to jeden z 14 filmów nakręconych przez niego podczas artystycznej rezydencji w Moskwie na zaproszenie Narodowego Centrum Sztuki Współczesnej i Instytutu Polskiego[12]
  • „Spal wstyda”. W akcji organizowanej w latach 2001–2004 Betlejewski skierował swój przekaz do pracowników, których nie satysfakcjonowała praca w firmach korporacyjnych: „Wyruchała cię korporacja, przyjdź spalić wstyda”. Happening polegał na wspólnym paleniu śladów pracy w korporacji: firmowych długopisów, dyskietek, opinii o pracowniku itp.[13]
  • „Tęsknię za tobą, Żydzie”. Pomysł narodził się w 2004, samo hasło powstało rok później. Na akcję składa się kilka projektów. Jeden z nich polega na fotografowaniu się Polaków w przestrzeni publicznej, w miejscach związanych niegdyś z polskimi Żydami, wraz z pustym krzesłem i położoną na nim kipą. Inną odsłoną akcji jest wypisywanie na murach jej hasła „Tęsknię za tobą, Żydzie”. Artysta sam tworzył tego typu napisy, a także zachęcał do tego innych, za swój cel uznając usamodzielnienie się sloganu, którego obecność w świadomości społecznej zainicjował. Kolejne legalnie i nielegalnie wypisane hasła zaczęły pojawiać się w całej Polsce – ich zdjęcia twórcy mogą umieszczać na stronie internetowej akcji. Również na stronie internetowej artysta stworzył przestrzeń do prezentacji wspomnień o Żydach w Polsce i wyrażania swoich emocji związanych z tymi wspomnieniami. Cel swoich działań określił następująco:

Chcę odzyskać słowo Żyd, wyrwać je antysemitom, którzy w tym kraju są jedynymi korzystającymi z niego w sposób nieskrępowany. Dążę do zbudowania platformy służącej do wyrażania pozytywnych emocji w kierunku ludzi określanych mianem Żydów[13].

Rafał Betlejewski
Kolejną odsłoną akcji był happening 11 lipca 2010 (w dzień po 69. rocznicy pogromu w Jedwabnem) pod nazwą „Płonie stodoła”. Betlejewski podpalił we wsi Zawada specjalnie na ten cel wzniesioną stodołę, w której najpierw umieścił symboliczne białe kartki od osób, którym „ciążą nieżyczliwe myśli w stosunku do Żydów”. Artysta – Polak i katolik – w swoim zamierzeniu symbolicznie zamienił się miejscami z ofiarami Holocaustu, przełamał historyczny podział, spróbował odnaleźć się w miejscu, w jakim byli Żydzi w czasie pogromu. Betlejewski nazwał to zdarzenie akcją konfesyjną i ekspiacyjną[14][13][15].
  • „Kapliczka telewizyjna”. W 2009 akcie protestu wobec przyjętego przez parlament przepisu ustawy medialnej, mówiącego, że media publiczne mają promować wartości chrześcijańskie, Rafał Betlejewski ustawił na warszawskiej Ochocie kapliczkę, przystrojoną wstążkami i kwiatami, w której centrum zamiast świętego obrazka, znajdował się telewizor. Kapliczka działała przez dwa tygodnie, wzbudzając zainteresowanie przechodniów i mieszkańców, ale także prowokując akty agresji[13].

Fotografia

  • „Poznajmy się. Zielona Góra – tu i teraz”. W 2002 na 40 billboardach, prezentowanych na zielonogórskim deptaku, Betlejewski pod hasłem „Poznajmy się. Zielona Góra: tu i teraz” zaprezentował fotografie znanych mieszkańców miasta w zabawnych i codziennych sytuacjach: komendanta policji, panią Kasię z solarium, pracowników wytwórni wódek, chirurga ze szpitala wojewódzkiego, panią prezydent miasta.
  • „Wolę Polskę”. Seria zdjęć wydanych w 2004 na pocztówkach podejmowała problem polskiego kompleksu wobec mieszkańców innych krajów. Betlejewski sfotografował w malowniczych plenerach Rio de Janeiro i Kapsztadu turystów i mieszkańców tych miast, trzymających plansze z napisami wychwalającymi Polskę: „Sopot to dla nas legenda”, „Pomieszkałoby się w Radomiu”, „Bałtyk to prawdziwy wypas”, „Niech żyje bigos”[13][3].
  • „A ja, czy poszedłbym?”. Także w 2004 artysta stworzył cykl plakatów, przedstawiających kombatantów, uczestników powstania warszawskiego. Bohaterowie zdjęć przybierali na nich niecodzienne pozy, pokazani zostali w zabawnych sytuacjach.

Staszek mówił, że „chłopcy z »Parasola«” byli elitą, dlatego na zdjęciu celuje z parasolki, jakby był chłopcem bawiącym się w wojnę. Romkowi odłamek oparzył ucho, stracił słuch. Na zdjęciu śmieje się szeroko, skubiąc się za ucho[13].

Rafał Betlejewski
Celem artysty było uwspółcześnienie tematu, pokazanie bohaterów powstania jako ciekawych ludzi, próba odpowiedzi na pytanie, czym dziś jest patriotyzm[13]. Nie było to ostatnie spotkanie artysty z tematyką powstania. Betlejewski jest także autorem scenariusza do antologii komiksu 44 (2007), opowiadającego o losach powstańców warszawskich[16].

Działania parateatralne

  • „Mleko” („Milk – Take Away Theatre”). Pod auspicjami warszawskiego Teatru Rozmaitości – wraz z Agnieszką Podsiadlik, Erykiem Lubosem, Janem Drawnelem, Tomaszem Tyndrykiem, Rafałem Maćkowiakiem – Rafał Betlejewski w ciągu kilku miesięcy 2005 i 2006 wyreżyserował i realizował projekt „Milk – Take Away Theatre”. Afisze reklamowały przedstawienie zamawiane do domu (cena za spektakl – 500 złotych). Jego treść była owiana tajemnicą. Gdy aktorzy (występowali w zmiennym składzie po trzy osoby) zjawiali się w domu, po przywitaniu rozpoczynali półgodzinną nudną prezentację na temat rynkowej sytuacji mleka. Aktorzy pytali widzów o najlepszy slogan reklamowy dla marki mleka, oferując za pomysł nagrodę finansową. Prezentacja przeradzała się w burzę mózgów, jednak żadna z propozycji widzów nie spotykała się z uznaniem aktorów. Artyści zaczynali krytycznie komentować poziom intelektualny publiczności, jej snobizm (chęć sprowadzenia teatru do domu), wystrój wnętrza mieszkania, a nawet miny poszczególnych widzów. Dochodziło do ostrej wymiany zdań, a gdy emocje sięgały zenitu, artyści bez słowa opuszczali mieszkanie.[17] Betlejewski wyjaśniał, że poprzez skrajne emocje chciał wzbudzić w widzu katharsis. Chciał także w ten sposób „zdemaskować zasady rządzące konsumpcjonizmem, odsłonić pułapkę czyhającą za atrakcyjnym opakowaniem, zapytać o rolę teatru”[18][13].
  • „I Like You and You Like Me”. Projekt został zrealizowany w nowojorskiej galerii Orchard. Wraz ze swoją kuratorką – Barbarą Piwowarską – Betlejewski zamknął się na trzy dni 2006 w sali wystawowej galerii. Społeczne role zawodowe obojga bohaterów (artysta i jego kurator) zostały przemieszane z rolami intymnymi (mężczyzna i kobieta)[13]. Pomysł zainspirowany został filmem Departure (2004) Mircei Cantora i akcją „I Like America and America Likes Me” Josepha Beuysa z 1974[19], w ramach której Beyus spędził w odizolowanym pomieszczeniu w galerii trzy dni z kojotem[20].
  • „Teatr Przezroczysty”. W 2006 i 2007, pod szyldem założonego przez siebie Teatru Przezroczystego, Betlejewski wziął udział w szeregu projektów parateatralnych, które polegały na odgrywaniu typowych ról społecznych (Pisarz, Menadżer, Ojciec w parku, Nauczyciel w pociągu, Artysta na moście, Kuzyn przy obiedzie). Do każdego z przedstawień przygotowywał się, tworząc postać stereotypowego przedstawiciela danej grupy zaopatrywał się w rekwizyty charakterystyczne dla postaci. Wszystkie przedstawienia rozgrywały się w przestrzeni publicznej lub miejscach ogólnie dostępnych, np.: Nauczyciel w pociągu odgrywany był w pociągach InterCity. Aktor, korzystając ze znajomości wypowiedzi typowych dla nauczycieli, zamieszczonych na forach internetowych, inicjował rozmowę z pasażerami. Dopiero przed stacją docelową wręczał współpodróżnym ulotkę z informacją, że wzięli udział w spektaklu[21]. W tych wystąpieniach artysta odgrywał konstrukcje tożsamościowe (włączając w to także role społeczne, które rzeczywiście pełni w życiu, np. ojca), aby – jak sam mówił – „móc odzyskać nad nimi kontrolę i wprowadzić je w życie na własnych warunkach”[22].
  • „Teatr Jednego Dnia”. W 2009 Betlejewski we współpracy z Instytutem Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego wystosował apel, aby 27 marca 2010 z okazji Dnia Teatru każdy odegrał samego siebie. Akcję nazwał Teatrem Jednego Dnia. Artysta określił to działanie jako akcję konceptualną, rozgrywającą się przede wszystkim w przestrzeni mentalnej uczestników. Jej celem było uświadomienie ludziom, że wszyscy na co dzień nieświadomie odgrywają przeróżne role społeczne[23].

Publikacje

  • „365 lekcji religii dla całej rodziny, która chce się wyzwolić”, nakładem własnym, Warszawa 2022, ISBN 978-83-951096-1-4

Przypisy

  1. ↑ Rafał Piotr Betlejewski, MonitorFirm.pl [zarchiwizowane z adresu 2016-02-13].
  2. ↑ Rafał Betlejewski, Koledzy Strategia & Kreacja [dostęp 2010-07-11] [zarchiwizowane z adresu 2010-10-06].
  3. ↑ a b Sylwetka Rafała Betlejewskiego, Wyborcza.pl, 18 lipca 2004 [dostęp 2010-07-11].
  4. ↑ Rafał Betlejewski, TTV.
  5. ↑ „Betlejewski. Prowokacje”, TTV [zarchiwizowane z adresu 2016-10-02].
  6. ↑ Michał Kurdupski, TTV nie pokaże kolejnej edycji programu „Betlejewski. Prowokacje”, Wirtualnemedia.pl, 11 lutego 2017 [dostęp 2017-05-18].
  7. ↑ Rafał Betlejewski, Polskie Radio RDC [zarchiwizowane z adresu 2015-03-19].
  8. ↑ Łukasz Brzezicki, rzegorz Chlasta redaktorem naczelnym RDC. Odchodzi Rafał Betlejewski, Wirtualnemedia.pl, 28 września 2015.
  9. ↑ Ruszyło radio Medium Publiczne. „Chcemy dyskutować, wspólnie wątpić i myśleć” – radio, Ewa Wanat, Rafał Betlejewski, Medium Publiczne | media2.pl, media2.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).
  10. ↑ "Prowokacje Betlejewski": Proponował zdesperowanym ludziom przestępczą pracę i ich upokarzał. "Być może przekroczyłem zasady", wyborcza.pl [dostęp 2021-02-16].
  11. ↑ Staszewski: Radomska prowokacja Betlejewskiego to zaprzeczenie dziennikarstwa, Newsweek.pl [dostęp 2021-02-16] (pol.).
  12. ↑ Beautiful Agony – Anna Politkovskaya. [dostęp 2020-01-28].
  13. ↑ a b c d e f g h i Płonie stodoła, Tęsknię za Tobą Żydzie [dostęp 2010-07-09] [zarchiwizowane z adresu 2014-06-06].
  14. ↑ Piotra Pacewic, Płonie stodoła, Wyborcza.pl, 19 maja 2010 [zarchiwizowane z adresu 2010-05-24].
  15. ↑ Performer spalił stodołę. „Nowy rozdział rozmów o antysemityzmie”, Gazeta.pl, 11 lipca 2010 [dostęp 2010-07-11] [zarchiwizowane z adresu 2010-07-15].
  16. ↑ Betlejewski, Rafał – komiks.gildia.pl – komiks, recenzje, newsy, galerie, konkursy. [dostęp 2010-07-09].
  17. ↑ Aktorzy zrobili nas na kwaśno, Życie Warszawy [dostęp 2020-10-25].
  18. ↑ Bartosz Frąckowiak: Inscenizacja winy. Uwagi o akcji „Mleko. Teatr na telefon”, realizowanej przez TR Warszawa. 2006-02-14. [dostęp 2010-07-09].
  19. ↑ Orchard47. [dostęp 2010-07-11].
  20. ↑ Joseph Beuys: Actions, Vitrines, Environments. [dostęp 2010-07-11].
  21. ↑ Jaką rolę grasz?. [dostęp 2010-07-09].
  22. ↑ Rafał Betlejewski: Projekty artystyczne. 2006-08-15. [dostęp 2010-07-09].
  23. ↑ Izabella Szymańska: Warszawa. Zagraj siebie w Teatrze Jednego Dnia – e-teatr.pl. 2010-03-25. [dostęp 2010-07-09].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Tęsknię za Tobą Żydzie ul. Brzeska 8 w Warszawie.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Zachowany napis akcji społecznej "Tęsknię za Tobą, Żydzie" Rafała Betlejewskiego na bocznej ścianie młyna Schutza i Parzyńskiego przu ul. Brzeskiej 8 w Warszawie