Rewolucja 1905 roku

Ten artykuł od 2009-05 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Rewolucja 1905 roku

Czas	1905
Terytorium	Imperium Rosyjskie
Przyczyna	niezadowolenie społeczne, klęska Rosji w wojnie z Japonią
Wynik	stłumienie rewolucji przez siły carskie
Strony konfliktu
rewolucjoniści SDPRR PSR PPS SDKPiL Bund  Imperium Rosyjskie
Dowódcy
Lew Trocki, Feliks Dzierżyński Mikołaj II Romanow
Straty
15 000 zabitych 20 000 rannych 3611 ogółem
brak współrzędnych

Krwawa Niedziela w 1905 roku, obraz Wojciecha Kossaka z 1905 roku

Rewolucja rosyjska 1905 roku (ros. Революция 1905 года) – ogólnokrajowy spontaniczny zryw o podłożu społecznym i narodowym, skierowany przeciwko absolutyzmowi carskiemu oraz uciskowi obszarników i przemysłowców. Wydarzenie to uważa się za początek zmian ustrojowych w Rosji, prowadzący do rewolucji lutowej i październikowej 1917 roku^[1]. W przypadku Królestwa Polskiego rewolucja przybrała formę modernizującego zrywu, którego jedną z długofalowych konsekwencji było odzyskanie niepodległości Polski w 1918 roku^[2].

Geneza rewolucji

Sytuacja gospodarcza Rosji, wojna rosyjsko-japońska

Jeszcze przed wybuchem wojny z Japonią w 1904 roku, Rosja przeżywała trudności gospodarcze. Kryzys w latach 1900–1903 zwiększył dysproporcje społeczne i bezrobocie oraz pogorszył sytuację robotników. Gospodarka rosyjska nie była wydajna, a rynek został zmonopolizowany przez syndykaty^[3]. Wzrost nastrojów rewolucyjnych spowodowała przedłużająca się wojna i wiadomości o niepowodzeniach Rosji na froncie. Coraz częściej dochodziło do strajków. 1 maja 1900 roku doszło do manifestacji w Charkowie, w 1901 roku wybuchły strajki w Moskwie, Jekaterynosławiu, Petersburgu, Mikołajowie, Batumi i Odessie. W reakcji na strajki robotnicze w miastach doszło do protestów chłopskich. W lipcu i sierpniu 1902 roku w strajkach na Ukrainie i Kaukazie udział wzięło około 200 tysięcy pracowników. Już w 1903 roku na II Zjeździe Socjaldemokratycznej Robotniczej Partii Rosji podjęto kwestie ewentualnych przygotowań do rewolucji.

Sytuację w kraju pogorszyła przegrana w wojnie z Japonią. Mikołaj II widział w wojnie z cesarstwem „zatrzymanie rewolucji”, w rezultacie jednak wojna przyśpieszyła kolejne wystąpienia. Ceny wzrosły od 20 do 40%. 26 grudnia 1904 roku wybuchły strajki w Baku i Petersburgu^[3].

Krwawa niedziela

Ilja Riepin 17 października 1905

Kierownictwo w ruchu robotniczym usiłował przejąć pop (a zarazem współpracownik Ochrany) Gieorgij Gapon. Zorganizował on marsz pod Pałac Zimowy, aby osobiście wręczyć carowi petycję, noszącą ponad 135 tysięcy podpisów. Protestujący domagali się 8-godzinnego dnia pracy, bez obniżania wynagrodzenia i amnestii dla więźniów politycznych. Pokojowa manifestacja zorganizowana 22 stycznia 1905 roku, została rozbita przez siły carskie. W demonstracji udział wzięło ponad 100 tysięcy ludzi, robotnicy nieśli portrety cara i śpiewali pieśni. Nagle zostali w kilku punktach miasta zaatakowani przez uzbrojoną kawalerię. Zabitych i rannych było ponad 1000 osób, w tym kobiety i dzieci^[3]. Oficjalnie władze przyznały się do 130 zabitych i około 300 rannych. Krwawa niedziela pociągnęła za sobą falę niezadowolenia wielu grup społecznych w Rosji i Królestwie Polskim. Decyzje o pacyfikacji demonstracji podjął car. Odsunięty wówczas Siergiej Witte uważał, że car powinien przyjąć petycję, choć przez pośrednika. Cesarz niemiecki Wilhelm twierdził natomiast, że Mikołaj II powinien przemówić do protestujących z balkonu Pałacu „jak ojciec mówi do dzieci”. Sam car zbiegł ze stolicy do Carskiego Sioła^[3].

Pod hasłem „precz z absolutyzmem” domagano się wolności zgromadzeń, sumienia i wyznania. Współcześni historycy (w odróżnieniu od historiografów radzieckich) podkreślają, że każda grupa miała własne cele. Protestujący byli głównie robotnikami (którzy występowali z pobudek ekonomicznych i przeciwko wyzyskiwaniu przez pracodawców) i chłopami (którymi kierowały głównie pobudki ekonomiczne), protestowała inteligencja i burżuazyjni liberałowie (którzy domagali się respektowania swobód obywatelskich), żołnierze (ze względów ekonomicznych), a także grupy mniejszości narodowych, domagając się wolności politycznej.

Przebieg rewolucji

Eskalacja niezadowolenia społecznego

Strajki do końca stycznia podjęło ponad 400 tysięcy robotników, szybko zaczęły protestować także centra przemysłowe w Królestwie Polskim i na Wybrzeżu Bałtyckim. W Rydze 31 stycznia zostało zabitych 70 protestujących. W Warszawie kilka dni później zastrzelono na ulicach 100 strajkujących. Do lutego do strajków włączył się Kaukaz, a do kwietnia Ural. W marcu zamknięto wszystkie wyższe uczelnie.

Wiele oddziałów wojskowych zbuntowało się i nie wypełniało rozkazów walki z protestującymi. Gdy we wrześniu 1905 roku w Portsmouth w New Hampshire podpisano kompromitujący układ pokojowy z Japonią, doszło do kolejnych wystąpień. W Petersburgu Lew Trocki ogłosił strajk powszechny, a ugrupowania polityczne głosiły hasło „cała władza w ręce Rad”^[4]. Przywództwo nad ruchem rewolucyjnym objęły Rady Delegatów Robotniczych. Część żołnierzy poparło protestujących i utworzyło Rady Delegatów Żołnierskich, które przejęły władzę w wielu jednostkach. W październiku strajki sparaliżowały całą Rosję.

Reformy Mikołaja II

Mikołaj II dopiero w tym momencie zdecydował przejść do działania. 30 października 1905 wydał Manifest konstytucyjny (tzw. „manifest październikowy”), w którym obiecał poszanowanie podstawowych wolności obywateli, powołanie parlamentu oraz rządu z premierem (pierwszym premierem został Siergiej Witte). Parlament składał się z dwóch izb. Izbę wyższą tworzyła powołana przez cara Rada Państwa. Izbę niższą natomiast stanowiła Duma Państwowa pochodząca z wyborów. Pierwsza Duma przetrwała kilka miesięcy, gdyż już w lipcu 1906 roku car niezadowolony z jej składu przedterminowo ją rozwiązał. Druga Duma została wybrana w 1907 roku, lecz większość mieli radykałowie, więc też została rozwiązana przez Mikołaja II. Trzecia Duma została wybrana na podstawie zmienionej ordynacji w tym samym roku, w niej większość tworzyli zwolennicy cara. W efekcie przetrwała pięć lat.

W 1906 roku Mikołaj II odwołał Sergieja Wittego z urzędu premiera, a na jego miejscu został powołany Piotr Stołypin. Stołypin skutecznie tłumił rewolucję, wprowadzając surowe represje wobec opozycji. Z drugiej strony dokonał ważnych reform. Przeprowadził reformę agrarną, znoszącą wspólnoty gminne, w wyniku której wytworzyła się warstwa zamożnego chłopstwa, tzw. kułaków. Uznał wolność do zrzeszeń. Przeprowadził reformy w szkolnictwie i w wojsku. Stołypin został jednak zamordowany w 1911 roku.

Skutki rewolucji

W wyniku rewolucji powołano Dumę Państwową, pierwszy parlament rosyjski. Powstała możliwość działania, zakazanych do 1905, legalnych partii politycznych i stowarzyszeń. Życie polityczne się liberalizowało, czego wynikiem było złagodzenie rusyfikacji. Autonomię odzyskało Wielkie Księstwo Finlandii.

Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim

W Warszawie w styczniu 1905 w starciach demonstrantów z wojskiem zginęło około stu osób. Śmiercią 32 osób zakończyła się warszawska demonstracja pierwszomajowa. W Łodzi strajk włókniarzy przeobraził się w dwudniowe starcia (22–24 czerwca), w efekcie których zginęło i zostało rannych około dwóch tysięcy osób. Ostatnim strajkowym elementem rewolucji było proklamowanie w grudniu 1905 po raz kolejny strajku powszechnego. Natomiast w Ostrowcu proklamowano 27 grudnia Republikę Ostrowiecką. W dławieniu robotniczych wystąpień z caratem współdziałali przemysłowcy, przedstawiciele endecji i Kościół katolicki. Rewolucja przyniosła szereg pozytywnych zmian na ziemiach polskich pod rosyjskim zaborem. Pojawiła się możliwość tworzenia polskich instytucji (ruchu spółdzielczego, Polskiej Macierzy Szkolnej itp.), dopuszczono używanie języka polskiego w urzędach gminnych. Efektem rewolucji 1905 roku był też rozłam w polskim ruchu socjalistycznym związany z różnicami w priorytetach poszczególnych działaczy. Dla starszych priorytetem była niepodległość Polski, dla młodszych prawa robotnicze. W efekcie PPS podzieliła się na PPS Frakcja Rewolucyjna (Józef Piłsudski), której celem była przede wszystkim walka o niepodległość, oraz PPS Lewica (Feliks Kon), której celem była przede wszystkim walka o prawa robotników.

W obliczu rewolucji car zgodził się na pewne ustępstwa. W kwietniu 1905 roku wszedł w życie nakaz tolerancji religijnej, który przyczynił się do zaprzestania represji wobec mniejszości unickiej. Do szkół powrócił język polski, zalegalizowane zostały związki zawodowe. Manifest carski z 30 października 1905 roku obiecywał wprowadzenie konstytucji oraz utworzenie parlamentu. Od zmian konstytucyjnych zaczęto odchodzić jednak już w latach 1906–1907. Opór Polaków zmalał, gdy oddziały carskie podstępem zamknęły wszystkie łódzkie fabryki do czasu zakończenia strajków. W praktyce udział Polaków w Dumie ograniczał się wyłącznie do narodowych demokratów^[4].

• 

  Krwawa Niedziela – marsz delegacji 150 tysięcy robotników do Pałacu Zimowego z petycją

• 

  Krwawa niedziela – masakra demonstrantów

• 

  Carscy żołnierze strzelający do demonstrantów pod Pałacem Zimowym

• 

  Wiosna roku 1905 patrol Kozaków w Alejach Ujazdowskich w Warszawie – obraz Stanisława Masłowskiego z 1906 r.

• 

  Władysław Skoczylas, Demonstracja uliczna w 1905

• 

  Witold Wojtkiewicz Manifestacja uliczna 1905

• 

  Pomnik w Łodzi upamiętniający Rewolucję 1905 r.

• 

  Tablica upamiętniająca walki toczące się w trakcie Rewolucji 1905 r. w Łodzi u zbiegu ul. Wschodniej i Południowej (od 1955 r. – ulicy Rewolucji 1905 r.).

• 

  (c) Jakub Hałun, CC-BY-SA-3.0

  Tablica w Ostrowcu Świętokrzyskim upamiętniająca wydarzenia z 1905 r.

Zobacz też

• polscy rewolucjoniści XIX wieku,
• Gieorgij Gapon,
• Manifest październikowy 1905,
• Organizacja Bojowa PPS,
• Polska Partia Socjalistyczna,
• Polska Partia Socjalistyczna – Frakcja Rewolucyjna,
• SDKPiL,
• Polska Partia Socjalistyczna – Lewica.

Przypisy

Linki zewnętrzne

• strona o Rewolucji 1905 roku