Rewolucja przemysłowa

Maszyna parowa była symbolem rewolucji przemysłowej
Hala maszynowa w fabryce Hartmana w Chemnitz (1868)

Rewolucja przemysłowa – proces zmian technologicznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych, który został zapoczątkowany w XVIII wieku w Anglii i Szkocji[1]. Był związany z przejściem od gospodarki opartej na rolnictwie oraz produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej do opierającej się głównie na mechanicznej produkcji fabrycznej na dużą skalę (przemysłową)[2].

Etymologia

Najprawdopodobniej jako pierwszy użył terminu „rewolucja przemysłowa” francuski dyplomata Louis-Guillaume Otto w swoim liście z 1799 r., stwierdzając, że Francja dołączyła do wyścigu w industrializacji[3]. Fakt, że istotna zmiana sposobu produkcji powoduje również zmiany porządku społecznego był oczywisty dla Roberta Owena i Roberta Southeya w drugim dziesięcioleciu XIX wieku, a domyślali się tego już William Blake w latach 90. XVIII wieku i William Wordsworth na przełomie wieków[4]. Termin „rewolucja przemysłowa” stosowany do opisu zmian technologicznych stawał się coraz powszechniejszy pod koniec lat 30. XIX wieku, używał go m.in. Jérôme-Adolphe Blanqui w 1837 („la révolution industrielle”)[5]. W 1845 terminu „die industrielle Revolution” w odniesieniu nie tylko do przemian technologicznych, ale również gospodarczych i społecznych używał Friedrich Engels w książce „Die Lage der arbeitenden Klasse in England” (pol.: „O położeniu klasy robotniczej w Anglii”)[6][7]. Arnold Toynbee jest uważany za historyka, który wprowadził wyrażenie „the industrial revolution” w obecnym znaczeniu do języka angielskiego w latach 80. XIX wieku[6][8].

Niektórzy historycy, tacy jak Nicholas Crafts czy Knick Harley, twierdzą, że zmiany gospodarcze i społeczne następowały stopniowo i tym samym termin rewolucja jest mylący. Jest on jednak używany przez większość historyków[6].

XVIII wiek

Przewrót w przemyśle włókienniczym

Rewolucja przemysłowa zaczęła się w Anglii, najlepiej rozwiniętym i najbogatszym wówczas kraju świata, który miał także wydajne rolnictwo i bogactwa naturalne zapewniające energię (węgiel kamienny). Już pod koniec XVI w. w Anglii narastał kryzys energetyczny spowodowany brakiem drewna i początkiem małej epoki lodowej[9]. Aby go rozwiązać, sięgnięto po masowo wydobywany węgiel kamienny (w drobnych ilościach wykorzystywany w Anglii od średniowiecza)[10]. Znaczne zasoby łatwo dostępnego węgla, położone w pobliżu rzek umożliwiających tani transport, umożliwiły rewolucję przemysłową w XVIII w[11]. Szukano także nowych rozwiązań technologicznych i wynalazków. Pierwszą znaczącą innowacją było zmodernizowanie warsztatu tkackiego. W roku 1733 John Kay wynalazł maszynę tkacką Latające czółenko mechaniczne, czółenko szybkobieżne („Flying Shuttle”), co spowodowało rewolucję w tkactwie. Kay skonstruował mechanizm, w którym sznurek wprowadzał w ruch czółenko, zastępując jego ręczne przerzucanie. Duże zapotrzebowanie na przędzę skłoniło angielskich kapitalistów do szukania innych udoskonaleń technicznych także w przędzalnictwie. Rewolucji w przędzalnictwie dokonała Przędząca Jenny (Spinning Jenny); maszyna przędzalnicza wynaleziona przez Jamesa Hargreavesa w 1764 („przędzarka wózkowa”) i udoskonalona przez Richarda Arkwrighta w 1767 przędzarka o napędzie wodnym, tzw. „rama wodna”. Hargreaves wynalazł pierwszą wielowrzecionową mechaniczną przędzarkę, można było na niej wytwarzać jednocześnie 16 nici. Początkowo Przędząca Jenny była napędzana siłą ludzkich mięśni, lecz już w 1779 Samuel Crompton udoskonalił ją tak, aby wykorzystywała jako napęd mechaniczny koło wodne. Skonstruował maszynę przędzalniczą z mechanicznym formowaniem nici o nazwie „Muł Cromptona” lub tzw. nawijarka mulejowa („spinning mule”).

Stosowanie koła wodnego nie było jednak wszędzie możliwe, więc wynalazcy szukali innych rozwiązań. W 1763 James Watt zmodernizował silnik parowy Thomasa Newcomena (1663-1729) z 1712 r. Watt zbudował też mechanizm, z pomocą którego ruch posuwisto-zwrotny tłoków był zamieniany na ruch obrotowy. W 1784 powstała pierwsza fabryka przędzalnicza, w której użyto silników parowych Watta. Zapotrzebowanie na maszyny parowe powodowało wzrost znaczenia górnictwa i hutnictwa.

W 1785 r. Edmund Cartwright opracował krosno mechaniczne, które zwiększyło wydajność w tkactwie aż 40-krotnie, udoskonalone następnie przez Johna Horrocksa w 1810 roku. Wprowadzenie maszyn przędzalniczych i mechanicznych warsztatów tkackich doprowadziło do mechanizacji przemysłu bawełnianego.

Równocześnie z włókiennictwem rozwijała się metalurgia – zastosowanie do wytopu surówki koksu o znacznie wyższej kaloryczności niż węgiel drzewny czy węgiel kamienny (wzrost wydajności i jakości).

Przewrót w hutnictwie i metalurgii

Maszyna parowa

W 1709 roku Abraham Darby jako pierwszy wytopił surówkę, stosując koks[12], a pod koniec wieku XVIII Henry Cort opatentował nową metodę przerabiania surówki na stal. Opracował i zastosował tzw. proces pudlingowania, czyli świeżenia surówki w piecu. Piec posiadał mieszadła, które wytrącały zanieczyszczenia, przez co można było wykorzystywać węgiel kamienny bezpośrednio do wytopu żelaza. W 1856 Henry Bessemer opatentował metodę produkcji stali bezpośrednio z rozgrzanego żelaza, eliminując proces pudlarski poprzez przedmuchiwanie surówki i zamienianie jej na stal bezpośrednio w konwertorze (tzw. gruszce Bessemera). Metoda Bessemera została udoskonalona później przez francuskich metalurgów (ojca François Marie Emile Martin (1794-1871) i syna Pierre-Èmilia Martin (1824-1915)) Martinów oraz braci Siemensów: Carla Wilhelma (1823-1883) i Friedricha (1826-1904) (piec martenowski). Rozwój w przemyśle pociągnął za sobą rozwój transportu i komunikacji. Szybki rozwój hutnictwa i górnictwa oraz znaczny wzrost produkcji wiązał się z przewozem coraz większej ilości towarów. Dlatego budowano kanały, mosty, drogi. Konny transport lądowy i żaglowy transport wodny nie zaspokajały znacznych potrzeb przewozu towarów, dlatego myślano też o nowych środkach transportu. Starano się przystosować maszynę parową do poruszania pojazdów: najpierw na drogach – Nicolas Cugnot w 1765 w Paryżu (ciągnik drogowy Cugnota), a potem na szynach – lokomotywa Richarda Trevithicka w 1804 roku.

Parowóz Stephensona „Rakieta"
Lokomobila Johna Fowlera
Parostatek Johna Fitcha (1790)
Pierwszy tramwaj parowy Le Raincy – Montfermeil, 1868 r.
Schemat pieca pudlarskiego
Gruszka Bessemera
Maszyna parowa (Londyn, Tower Bridge)
W fabrykach były zatrudniane nawet 5-letnie dzieci

XIX wiek

W 1807 zastosowano maszynę parową do napędu statków, został zbudowany pierwszy statek parowy „Clermont”[13]. Jego konstruktorem był Robert Fulton. W latach 1814–1825 George Stephenson zbudował pierwszy parowóz.

Powstała kolej żelazna, która połączyła miejscowości Stockton i Darlington linią towarową w 1825 roku. W 1830 roku linia osobowa połączyła Liverpool z Manchesterem. Z kolei w latach 1859–1869 wykopano kanał Sueski.

Wiek pary i elektryczności

W 1800 roku Włoch Alessandro Volta zbudował ogniwo galwaniczne („ogniwo Volty”). W 1837 Samuel Morse skonstruował telegraf elektromagnetyczny, pozwalający przesyłać informacje na odległość.

Tak zwana druga rewolucja przemysłowa przypada na drugą połowę XIX i początki XX wieku. Spowodowana została gwałtownym rozwojem nauki, któremu towarzyszyło powstanie nowych rozwiązań technicznych, począwszy od silnika gazowego, poprzez dynamit i karabin maszynowy, aż po telefon w 1876, żarówkę w 1879 i odkurzacz elektryczny w 1907 roku.

Trzecia rewolucja przemysłowa

Trzecia rewolucja przemysłowa albo trzecia faza rewolucji przemysłowej bywa określana także mianem rewolucji naukowo-technicznej. Rozpoczęła się po drugiej wojnie światowej i trwa do dziś.

Symbolem trzeciej rewolucji przemysłowej[14] są okręgi przemysłowe zwane technopoliami. Różnią się one od okręgów przemysłowych poprzedniej fazy rewolucji warunkami lokalizacji i rodzajem dominującej gałęzi przemysłu. Lokalizacja nie jest już uzależniona od rozmieszczenia surowców czy źródeł energii, ale od czystego środowiska, bliskości szkół wyższych czy dostępu do wykwalifikowanej kadry. Trzecia rewolucja charakteryzuje się także rozwojem przemysłu wysokich technologii.

Skutki rewolucji przemysłowej

Społeczne:

Gospodarcze:

Postacie (ludzie epoki rewolucji przemysłowej)

Maszyny (wynalazki)

Zobacz też

Przypisy

  1. Andrzej Chwalba: Historia Powszechna. Wiek XIX. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 68. ISBN 978-83-01-15444-8.
  2. Industrial Revolution, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2011-03-09] (ang.).
  3. Crouzet 1996 ↓, s. 45.
  4. Williams 2015 ↓, s. 119.
  5. Blanqui 1837 ↓, s. 209.
  6. a b c Griffin ↓.
  7. Engels 1845 ↓, s. 11–35.
  8. Hudson 1992 ↓, s. 11.
  9. Freese 2016 ↓, s. 31–32.
  10. Freese 2016 ↓, s. 2, 31.
  11. Freese 2016 ↓, rozdz. III.
  12. Bronisława Średniawa, Dynastia metalurgów z Coalbrookdale [dostęp 2021-01-02] (pol.).
  13. Mieczysław Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, 1975.
  14. Robert Kozielski, Czwarta rewolucja przemysłowa – punkty przełomowe, questus, 22 lutego 2017 [dostęp 2020-09-01] (pol.).

Bibliografia

  • Barbara Freese, Coal: A Human History, New York: Basic Books, 2016.
  • Jérôme-Adolphe Blanqui: Histoire de l’économie politique en Europe depuis les Anciens jusqu'à nos jours. T. 2: Tome deuxieme. Paris: Guillaumin, 1837. (fr.).
  • Emma Alice Griffin: The ‘industrial revolution’: interpretations from 1830 to the present. [dostęp 2018-10-15]. (ang.).
  • Friedrich Engels: Die Lage der arbeitenden Klasse in England. Leipzig: Otto Wigand, 1845. (niem.).
  • Pat Hudson: The Industrial Revolution. London: Edward Arnold, 1992. ISBN 978-0-7131-6531-9. (ang.).
  • François Crouzet: France. W: Mikuláš Teich, Roy Porter: The industrial revolution in national context: Europe and the USA. Cambridge: Cambridge University Press, 1996, s. 36–63. ISBN 0-521-40940-3. LCCN 95025377. (ang.).
  • Raymond Williams: Keywords: a vocabulary of culture and society. New York: Oxford University Press, 2015. ISBN 978-0-19-939321-3. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Maquina vapor Watt ETSIIM.jpg
(c) Nicolás Pérez, CC-BY-SA-3.0
A beam engine of the Watt type, built by D. Napier & Son (London) in 1832. It drove the coining presses of the Royal Spanish Mint from 1861 to 1891. In 1914 it was donated to the Higher Technical School of Industrial Engineering of Madrid (part of the UPM) and installed in its lobby.
George Stephenson.jpg
George Stephenson (1781-1848)
20070616 Dampfmaschine.jpg
Autor: Ingo Berg, Licencja: CC BY-SA 3.0
Watt type steam engine of the silver mine "Alte Elisabeth", Freiberg, Germany. This engine was built in Germany in 1848 after the design patented by Watt. It was never patented in Germany, the British patents ran out in 1800.
Dampfma gr.jpg
Six-column beam engine with Murdoch's long-D slide valve
Whitney-Eli-LOC.jpg
An Engraving, based on a painting of Eli Whitney, an American inventor
John Kay2.JPG
Autor: Marte, Licencja: CC BY-SA 4.0
John Kay.
Spinning jenny.jpg
(c) Markus Schweiß, CC-BY-SA-3.0
A Spinning Jenny, spinning machine which initiated the Industrial Revolution, model at the Museum of Early Industrialisation in Wuppertal (Germany).
Fowler-Pluglokomobile Typ AA4 (1909) 1X7A8102.jpg
Autor: Alexander Migl, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fowler-Pluglokomobile Typ AA4 at Retro Classics 2018‎
Hartmann Maschinenhalle 1868 (01).jpg
This image shows the machine works of Richard Hartmann in Chemnitz. Hartmann was one of the most successful entrepreneurs and largest employers in the Kingdom of Saxony.
John Fitch's successful steamboat (1790).jpg
Fitch's successful steamboat (1790)
Mule-jenny.jpg
Autor: Pezzab, Licencja: CC-BY-SA-3.0
The introduction of the Spinning Mule into cotton production processes helped to drastically increase industry consumption of cotton. This example is the only one in existence made by the inventor Samuel Crompton. It can be found in the collection of Bolton Museum and Archive Service.
Child laborer.jpg
"A little spinner in the Mollohan Mills, Newberry, S.C. She was tending her 'sides' like a veteran, but after I took the photo, the overseer came up and said in an apologetic tone that was pathetic, 'She just happened in.' Then a moment later he repeated the information. The mills appear to be full of youngsters that 'just happened in,' or 'are helping sister.' Dec. 3, 08. Witness Sara R. Hine. Location: Newberry, South Carolina"
MonorailLarmanjat-Raincy Montfermeil-1868.jpg

Le monorail Larmanjat, exploité en 1868 sur le tramway du Raincy à Montfermeil. Le principe du rail central guidant les véhicules roulant sur la chaussée existante ne s’est pas avéré concluant dans cette réalisation, de même que dans les réalisations plus récentes de trolleybus guidés à Nancy ou Caen.

fr:Catégorie:Le Raincy

fr:Catégorie:Montfermeil
Catalonia Terrassa mNATEC MaquinaDeVapor.jpg
Autor: Friviere, Licencja: CC BY 3.0
Horizontal steam engine, at the mNATECT, Terrassa, (Catalunya).
Jethro Tull (agriculturist).jpg
Portret Jethro Tull (1674–1741), brytyjski agronom
MandK Industrial Revolution 1900.jpg
Workmen Leaving Platt's Works, Oldham 20th August 1900