Rezerwat przyrody Stawy Raszyńskie

Stawy Raszyńskie

rezerwat faunistyczny
Typ	faunistyczny[1]
Podtyp	ptaków[1]
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Data utworzenia	1978
Akt prawny	M.P. z 1978 r. nr 4, poz. 20, §3
Powierzchnia	155,1313 ha
Powierzchnia otuliny	186,74 ha
Ochrona	czynna
Położenie na mapie gminy Raszyn Stawy Raszyńskie
Położenie na mapie Polski Stawy Raszyńskie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Stawy Raszyńskie
Położenie na mapie powiatu pruszkowskiego Stawy Raszyńskie
52°08′42″N 20°55′06″E/52,145000 20,918333

Staw Raszyński

Staw Puchalski

Staw Falencki zimą – ze spuszczoną wodą

Barokowa figura Boga Ojca w Falentach z XVII w.

Rezerwat przyrody Stawy Raszyńskie – faunistyczny rezerwat przyrody położony w gminie Raszyn (powiat pruszkowski, województwo mazowieckie)^[1]. Jest rezerwatem ornitologicznym stanowiącym bogaty ekosystem dla ptactwa wodnego oraz błotnego. W jego skład wchodzi kilkanaście stawów wraz z ich okolicą^[2].

Został powołany Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 16 stycznia 1978 roku (M.P. z 1978 r. nr 4, poz. 20^[3]) na powierzchni 110 ha. Zarządzenie Nr 9 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 15 kwietnia 2011 roku zwiększyło jego powierzchnię do 155,1313 ha^[1]. Wokół rezerwatu utworzono otulinę o powierzchni 186,74 ha^[4]. Rezerwat jest objęty ochroną czynną^[5].

Położenie

Rezerwat położony jest w Falentach^[6] po obu stronach alei Krakowskiej, pomiędzy Raszynem a Jankami w środkowej części zlewni rzeki Raszynki. Od zachodu graniczy z wsią Puchały, a od wschodu z Instytutem Technologiczno-Przyrodniczym, który to administruje tym terenem^[7].

Kompleks stawów zajmuje lewą, prawie płaską część doliny Raszynki. Spadek terenu jest niewielki, a jego średnia wysokość to 112 m n.p.m.^[8]

Stawy

Pierwsze stawy rybne w majątku falenckim powstały w 1784^[2]. Wówczas zasilane były wodą z Mrowy (Utraty)^[7]. Intensywna akwakultura rozpoczęła się około 1839, gdy Falenty należały do Jana Spiskiego. Po II wojnie światowej stawy znacjonalizowano, przekazując ośrodkowi szkolenia rolniczego. W 1964 stały się własnością Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych, przekształconego później w Instytut Technologiczno-Przyrodniczy^[2].

Na początku XXI w. kompleks składał się z 13 zbiorników. Najbardziej wysunięty na południe jest Staw Spiski (5,61 ha), kolejne to Falencki (17,11 ha), Parkowy Górny (4,54 ha), Parkowy Dolny (1,98 ha), Przydrożny (4,13 ha), Ósemka (4,69 ha), Przesadka A (1,62 ha) i B (1,48 ha), Rozgrodzony (6,69 ha), Raszyński (21,18 ha), Ukryty (2,54 ha), Przepływowy (1,71 ha) i najbardziej na północny zachód – Staw Puchalski (20,89 ha). Ponadto są drobniejsze zbiorniki – zimochowy, stawy kieszeniowe i osadniki. Ograniczona groblami powierzchnia to 110 ha, z czego ok. 94 ha znajduje się pod wodą. Pojemność retencyjna przy maksymalnym piętrzeniu wynosi 945 000 m³^[8][6].

W najbardziej wysuniętej na południe części otuliny, przy granicy z Laszczkami, znajduje się źródło uznane za pomnik przyrody^[9]. Źródlisko zasila dwa bezimienne cieki określane jako zachodni (A) o długości 4,9 km i wschodni (B) o długości 3,6 km. Cieki te odbierają dodatkowo wodę z krótkich rowów melioracyjnych, które częściowo drenują okolice, a częściowo zbierają wodę z kolejnych źródeł. Woda z nich zasila większość stawów. Pobierana jest też woda z rowów ujęciowych Raszynki, głównie latem, gdy wzrasta zapotrzebowanie na jej dodatkowe źródło, oraz woda infiltrująca z jej spiętrzenia, a stawy Puchalski i Spiski mają dodatkowo własne źródła. Woda jest przepompowywana między stawami, przesiąka przez groble i może być w razie potrzeby przepompowywana w obie strony rowów łączących stawy. System rozrządu wody buduje kilkadziesiąt urządzeń hydrotechnicznych (mnichy, pompownie, zastawki)^[8][6].

Wody gruntowe są ściśle powiązane z wodami powierzchniowymi tego rejonu. Występują od głębokości 1–3 m, a ich poziom jest zmienny i uzależniony od poziomu lustra wody, opadając po jej spuszczeniu wody ze stawów^[8].

Stawy są co jakiś czas odmulane. Ich osady denne nie są skażone zanieczyszczeniami chemicznymi^[10].

Flora

Groble i okolice oraz wyspy porośnięte są olszami czarnymi, jesionami i wiązami polnymi. Tworzą one olsy i łęgi. Ponadto rosną tam klony zwyczajne, topole białe, dęby szypułkowe, jarzębiny i lipy drobnolistne. Stawy okalają zwarte szuwary: szerokopałkowy, mozgowy, kosaćcowy i trzcinowy. W stawach rosną gatunki takie jak rdestnica grzebieniasta czy rzęsa drobna. Nad stawami znajdują się też łąki łęgowe z kaczeńcami, skrzypem błotny, ostrożniem warzywnym i błotny, firletką poszarpaną, wiązówką błotną i sitowiem leśnym. Na łąkach znajduje się stanowisko storczyka plamistego^[2].

Niektóre z drzew rosnących w granicach rezerwatu lub jego otulinie to pomniki przyrody. Wzdłuż alei Hrabskiej rośnie aleja jesionowa. W czasie powoływania pomnika (w 2009) tworzyło ją 88 osobników o obwodzie pnia od ok. 140 cm do ok. 300 cm^[11]. Kilkanaście lat później zostało ich 65^[12]. Liczyły wówczas ok. 150 lat^[2]. Poza tym pojedyncze drzewa uznane za pomniki przyrody to: klon zwyczajny o wysokości 22 m i pierśnicy 127 cm^[13], topola biała o wysokości 26 m i pierśnicy 127 cm^[14], wierzba biała o wysokości 16 m i pierśnicy 246 cm^[15], dąb szypułkowy o wysokości 23 m i pierśnicy 149 cm^[16].

Fauna

W obrębie rezerwatu znajdują się stawy rybne stanowiące lęgowiska i żerowiska ok. 100 gatunków ptaków wodno-błotnych (dane z pierwszych dekad XXI w.) Są to m.in.:

• perkoz dwuczuby
• perkoz rdzawoszyi
• zausznik
• perkozek
• łabędź niemy
• łyska
• trzciniak

oraz tworzące kolonie lęgowe:

• mewa śmieszka
• kormoran czarny
• czapla siwa^[2].

Dodatkowe 50 gatunków pojawia się tu okresowo, np. w okresie przelotów, np.

• gęgawa
• głowienka
• kaczka krzyżówka
• błotniak stawowy
• zimorodek
• brodziec piskliwy
• brodziec samotny
• kwokacz
• krwawodziób
• rybołów
• bielik
• mewa czarnogłowa
• rycyk
• remiz
• dzięcioł białoszyi^[2].

Wyjątkowo pojawiają się zalatujące osobniki gatunków takich jak pelikan różowy, kilkukrotnie obserwowane w XX i XXI w.^[17]

W ostatnich latach XX w. najliczniejszymi gatunkami ptaków na Stawach Raszyńskich była śmieszka i krzyżówka. W porównaniu z okresem z początku istnienia rezerwatu liczebność śmieszki spadła, a wzrosła liczebność perkozka, zausznika, czajki i czapli siwej. Zmiany te odpowiadają zasadniczym trendom liczebności tych gatunków w Polsce. Niektóre rzadsze gatunki występujące wcześniej przestały być notowane i odwrotnie, ale ogólny skład awifauny pozostał podobny^[18]. W XXI w. nastąpił wzrost udziału ptaków rybożernych. W okresie letnim ¾ ptaków to ptaki roślinożerne, kilkanaście rybożerne, a ok. 10% owadożerne i bentofagiczne^[19].

W rezerwacie występuje około 20 gatunków ważek, m.in. pałątka pospolita, tężnica wytworna, łątka dzieweczka, świtezianka błyszcząca, pióronóg zwykły, żagnica jesienna, oczobarwnica mniejsza i ważka czteroplama^[2]. Na terenie rezerwatu znajduje się jedno z nielicznych polskich stanowisk chrząszcza Mordellaria aurofasciata^[20].

Ochrona i użytkowanie

Stawy rybne na początku XXI w. były ekstensywnie użytkowane przez instytut w sposób umożliwiający dobrostan ptaków. Zimą była spuszczana z nich woda. Rośliny były wykaszane. Dopuszczona jest turystyka^[2]. Wszystkie stawy mają charakter stawów karpiowych. Pełnią funkcje stawów narybkowych, kroczkowych lub towarowych oraz przesadek i zimochowów^[21]. Wprowadzenie ochrony rezerwatowej spowodowało wzrost populacji ptaków rybożernych, co spowodowało zmianę sposobu hodowli ryb, m.in. rezygnację z naturalnego tarła i hodowli narybku i kroczka jako najczęściej wyjadanej fazy rozwojowej ryb. Mimo to w latach 2010 i 2011 76% materiału zarybieniowego zostało zjedzone przez ptaki, co, obniżając rentowność akwakultury, stworzyło ryzyko jej zaniechania. Konflikt interesów ochronnych i rybackich wzrósł szczególnie po powstaniu kolonii lęgowej kormoranów w 2007 na wyspie Stawu Falenckiego. W związku z tym w 2011 Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska Michał Kiełsznia wydał zgodę na zniesienie niektórych rygorów ochrony wobec tego gatunku na terenie rezerwatu, łącznie z zakazem płoszenia i zabijania. Na skutek działań zwalczających kormorany w 2012 straty materiału zarybieniowego wyniosły ok. 59%, czyli powróciły do poziomu sprzed istnienia kolonii^[19]. W 2018 w związku z kłopotami finansowymi ITP zaprzestał gospodarki rybackiej, w tym zarybiania stawów^[22].

W lądowej części rezerwatu i jego otulinie na początku trzeciej dekady XXI w. znajdowały się grunty orne i łąki – od łęgowych, przez łęgi zgrądowiałe do grądowych^[22].

Turystyka i obiekty kultury

Ze względu na bliskość Warszawy Stawy Raszyńskie są jedną z jej atrakcji turystycznych^[23]. Rezerwat jest udostępniony do zwiedzania na wyznaczonym szlaku^[24]. W drugiej dekadzie XXI w. znajdowały się na nim trzy wieże widokowe przy stawach: Falenckim, Raszyńskim i Parkowym Górnym^[2].

W rezerwacie znajduje się głaz upamiętniający bitwę pod Raszynem oraz tablica Tchorka upamiętniająca rozstrzelanych w okolicy więźniów Pawiaka^[2]. Na grobli falenckiej znajduje się barokowa statua Boga Ojca^[25].

Przypisy