Rgielsko

• N: 53.70 N
• S: 51.05 N
• W: 15.68 E
• E: 19.19 E

Regest: Zbilut [z rodu Pałuków] obywatel Polski (“Poloniae civis”) zakłada klasztor cystersów w Łeknie koło Wągrowca, na terenie swojej dziedzicznej posiadłości, i uposaża go częścią swojej wolnej ojcowizny, a mianowicie wsiami: Rgielsko z jeziorem, Straszewo i Panigrodz, oraz karczmą w Łeknie. Fundację tę, w obecności książąt Mieszka, Bolesława i Henryka oraz innych świadków: Radwana kanclerza, Wilhelma kustosza, mistrzów Folberta i Stefana, a także komesów: Stresona, Pakosława, Przedwoja, Brodzisława, Dzierżykraja, Dobrogosta, Jana, Gerwarda, Boguszy, Mieszka Pomorskiego, Przecława i Tomasza, potwierdza Jan arcybiskup gnieźnieński i zabezpiecza ją przyciśnięciem swojej pieczęci, a także, wraz ze Stefanem biskupem poznańskim umacnia ją klątwą.
Treść: W imię świętej i niepodzielnej Trójcy, niech będzie wiadomo wszystkim katolikom tak przyszłych, jak i obecnych czasów. Zacną i błogosławioną stała się ofiara, zaiste święta i chwalebna jest wymiana: oddać to co przemijające, a uzyskać za to niezniszczalne, dobra ziemskie rozproszyć a posiąść niebiańskie. Przeto w miłości do spraw świętych, ja Zbilut obywatel Polski, dzięki natchnieniu niebiańskiemu w sercu zapalonemu, troskający się o ozdobę domu Bożego i mieszkanie jego chwały, jednocześnie pragnąc być wpisanym do księgi żywych wraz ze sprawiedliwymi, część mojej wolnej dziedziny (ojcowizny), mianowicie wsie: Rgielsko z całym jeziorem i Straszewo, Panigrodz i w Łeknie plac [miejsce targowe] z karczmą, Bogu rozdawcy wszystkich dóbr dla chwały i sławy, także Bożej Rodzicielce i Świętemu Piotrowi dla chwały, oddałem z prawdziwą pokorą pobożności, a następnie w jednej z wymienionych wsi, mianowicie w Łeknie, z pragnienia czystej pobożności domostwo Bogu fundowałem, stworzyłem i wyposażyłem. Dla duchowego prowadzenia tego domostwa, dla pełnienia tam służby Bożej oraz dla wpajania prawidłowego i duchowego wychowania religijnego i dyscypliny, z uszanowaniem powołałem, przyjąłem, umiłowałem i osadziłem tam mężów duchownych, osoby wielebne, umarłe dla świata, żyjące dla Chrystusa, mnichów rzeczywistych z zachowania i powołania, pełnych Boga i jego czci. Którym w tymże miejscu, to znaczy w Łeknie, dla duchowego spędzania życia, jako biedakom Chrystusa, sam ubogi, przekazałem bez przeciwności wymienione wsie wraz ze wszystkimi ich dochodami, na swobodne użytkowanie odtąd na wieczność. Dlatego, aby nigdy żadna osoba wyższego lub niższego stanu, nie ważyła się rozproszyć tego świadectwa mojej pobożnej gorliwości, lecz żeby na wieczność pozostał nienaruszony i niezmieniony, zgromadziłem Jana arcybiskupa gnieźnieńskiego, Stefana biskupa poznańskiego, Mieszka księcia i inne liczne osoby wysokie godnością i proste, i tu ku mojej radości i wobec stojących licznych osób, od obu biskupów otrzymałem utwierdzenie całego zapisu pod karą nałożenia wiecznej klątwy: gdyby ktoś teraz lub w przyszłości ośmielił się naruszyć przywileje tego zapisu i hamował jego postanowienia, piekło go żywcem pochłonie, jeśli się nie opamięta. Działo się w roku tysiąc sto pięćdziesiątym trzecim, z Bolesławem, Mieszkiem, Henrykiem braćmi rodzonymi, władcami w Polsce, i z czcigodnym Janem arcybiskupem gnieźnieńskim, który odciśnięciem swojej pieczęci potwierdził ten zapis mający gwarancję przywileju, w obecności następujących świadków: Radwana kanclerza, Wilhelma kustosza, mistrza Folberta, mistrza Stefana i tych komesów: Stresona, Pakosława, Przedwoja, Brodzisława, Dzierżykraja, Dobrogosta, Jana, Gerwarda, Boguszy, Mieszka Pomorskiego, Przecława, Tomasza. Niech będzie wiadomo wszystkim, że książę Bolesław brat Mieszka dał Świętemu Piotrowi wieś nazwaną Mątwy, Przecław ojciec Chebdy [dał] Głojkow, Prandota [dał] Wierzenicę, Przedwoj [dał] Łoskuń, Brodzisław [dał] Olesno, żona Zbiluta [dała] Gościeszyn i Kaczkowo, synowie jego: Sławnik, Piotr, Ogariusz [dali] Pokrzywnicę i Mokronosy. I te są wsie, z których dziesięcinę nadano kościołowi Świętego Piotra: Bartodzieje, Slosym, Bukowie, Turza, Dębogóra, Dąbrowa, Zalachowo, Danaborz, Ochodza, Morakowo, Bliżyce, Łekno, Czerlin, Koninek, Krosno, Mokronosy, Pokrzywnica. Tedy jeśliby ktoś to znieważył, niech będzie wyklęty. (tłum. Zofia Wojciechowska)
Komentarz: Obecność cystersów w Polsce rozpoczęła się od nawiązania bezpośrednich kontaktów z ośrodkami francuskiej kultury monastycznej w Clairvaux i Morimond, w wyniku których biskup krakowski Mateusz zaprosił samego św Bernarda do przyjazdu do Polski, a następnie “archiepiscopus Polonorum”, czyli arcybiskup gnieźnieński Jan, oraz “Polonie civis” – możnowładca polski Zbilut Pałuka, sprowadzili do Brzeźnicy i do Łekna pierwsze konwenty cysterskie, oferując im bardzo dobre warunki bytu materialnego i rozwoju duchowego. W 1153 konwent sprowadzony wprost z Morimondu zamieszkał w Brzeźnicy-Jędrzejowie, natomiast do współczesnego mu opactwa wielkopolskiego w Łeknie przybyli zakonnicy z Altenbergu pod Kolonią – filii Morimondu. Cystersi otrzymali w Polsce ziemie i zagospodarowane majętności wraz z zabudowaniami (np. dawne palatia książęce i kościoły). Przygotowywanie domu dla cystersów trwało w Łeknie około ośmiu lat – statuty kapituły generalnej cystersów podają, że proces organizacji klasztoru rozpoczął się już około 1142, natomiast wg rocznika cysterskiego pełny konwent, liczący dwunastu zakonników wraz z opatem, przybył do Łekna w 1150. Inauguracja życia klasztornego i uroczyste wprowadzenie zakonników do nowego opactwa odbyło się w 1153 i łączyło się ze zjazdem dostojników oraz z ogłoszeniem i spisaniem aktu fundacji. U progu rządów synów Bolesława Krzywoustego jako książąt dzielnicowych, zwłaszcza po zwycięskiej nad seniorem wojnie domowej, odbyła się cała seria takich wydarzeń. Książęta występowali na zjazdach fundacyjnych i w aktach pisanych z orszakiem dostojnych komesów, a biskupi z klerem katedralnym. Dostojnikiem, który łączył osoby świeckie i duchowne, występujące w tych aktach, był kanclerz książęcy, za którym stali kapelani dworu. Autorem dokumentu łekneńskiego (podobnie jak i dokumentu dla opactwa w Jędrzejowie) był zapewne wspomniany arcybiskup gnieźnieński Jan, zwany też Janikiem, z rodu Gryfitów. Wcześniej sprawował on kanclerstwo przy dwóch z kolei książętach seniorach: Władysławie i Bolesławie Kędzierzawym, a przed objęciem stolicy gnieźnieńskiej był biskupem wrocławskim. Choć sam był bardzo dobrze wykształcony, przy redagowaniu tekstu mogli mu być pomocni scholastycy związani z kapitułą gnieźnieńską i poznańską – mistrzowie Folbert i Stefan. Dokument łekneński został wykonany w dwóch egzemplarzach (jego drugi oryginał znajduje się od XIX w. do dziś w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie). Arcybiskup gnieźnieński Jan był też pierwszą i najważniejszą osobą w zgromadzeniu zwołanym z okazji wprowadzenia zakonników do nowego klasztoru i spisania dokumentu fundacyjnego. Drugą co do ważności osobą w tym zgromadzeniu był biskup poznański Stefan, a dopiero trzecią książę Mieszko. Listę świadków otwiera natomiast kanclerz Radwan (późniejszy biskup poznański), po nim następuje kustosz Wilhelm oraz dwaj mistrzowie: Folbert i Stefan – scholastycy katedralni w Gnieźnie i Poznaniu, a zamyka ją dwunastu komesów. Fundatorem uposażenia dla cystersów w Łeknie był natomiast Zbilut (Zbilud, Zbylut) – wielmoża, z rodu którego posiadłości leżały na Pałukach w północnej Wielkopolsce i sąsiadowały z dobrami arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Tradycja średniowieczna wywodziła Pałuków z rodu św. Wojciecha, Sławnikowiców, jednak nie została potwierdzona przez nowsze badania. Komes Zbilut Pałuka należał do kręgu erudytów znających prawo rzymskie, był bowiem w tamtych czasach jedynym fundatorem, który kazał nazwać siebie “Poloniae civis” (obywatel Polski). Wystawienie w 1153 poważnego i uroczystego aktu prawnego, przeprowadzonego przez samego arcybiskupa, obecność tegoż arcybiskupa, a także biskupa poznańskiego, książąt dzielnicy i dostojników, połączone z ogłoszeniem anatemy i groźby piekła na tych, którzy odważyliby się naruszyć własność i prawa klasztoru, stanowiło najwyższą ochronę nadania uczynionego przez Zbiluta dla cystersów, sprowadzonych z Altenbergu do Łekna. Na tę fundację Zbilut przeznaczył miejsce położone na niewielkim wzniesieniu nad jeziorem, na wałach i majdanie wczesnośredniowiecznego grodu oraz rotundę będącą pierwotnie kościołem grodowym, która po lokacji pełniła funkcję kościoła klasztornego. Patronką Zbilutowego nadania była Boża Rodzicielka Maria, drugim patronem był św. Piotr. Świecki fundator Zbilut, zgodnie z panującą w ówczesnych kołach elitarnych ideą “świętej wymiany” (otrzymania dóbr niebiańskich w zamian za doczesne), ufundował jeszcze benedyktynom w Mogilnie kościół św. Jakuba oraz świadkował w dokumentach dla kanoników w Trzemesznie i dla cystersów w Jędrzejowie. Cystersi w Łeknie zbudowali w połowie XIII w. nowy, okazały kościół klasztorny. Jednakże działalność erozyjna wody jeziornej oraz gnicie drewnianych konstrukcji wału i spowodowane tym osiadanie gruntu, doprowadziły do rysowania się murów kościoła i zabudowań klasztornych. Skutkiem tego, już w II poł. XIV w. cystersi łekneńscy przenieśli swój konwent do pobliskiego Wągrowca.
Opis zewnętrzny: Oryginał, jęz. łaciński, 1 karta pergaminowa o wymiarach 395x580 mm; pieczęć w misce woskowej przyłożona do dokumentu
Miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu, Cystersi Łekno, sygn. D. 1.