Rocznik lubiński

Rocznik lubiński. Rękopis berliński – karta pierwsza, strona pierwsza.

Rocznik lubiński (łac. Annales Lubinenses) – rocznik obejmujący lata 1142-1274, zapisany w XIII wieku w opactwie benedyktynów w Lubiniu, zaliczany do zbioru tzw. roczników wielkopolskich i uważany za prawdopodobnie najstarszy zabytek historiografii polskiej, który zachował się w oryginale.

Trzynastowieczny rękopis, będący autografem rocznika, napisany przez dwóch anonimowych autorów, został odkryty w XIX wieku przez niemieckiego uczonego Georga Heinricha Pertza w Berlinie na wyklejce starodruku z biblioteki lubińskiej. Ponieważ tekst został w wielu miejscach uszkodzony, w XX wieku przeprowadzono badania rękopisu przy użyciu nowoczesnych technik i odtworzono niektóre pierwotne zapisy.

Rękopis

Rękopis składa się z dwóch kart pergaminowych. Pierwsza jest większa, ma wymiary 27,5 × 17,7 cm. Druga zachowała się w formie szczątkowej – jako pionowy wycinek ze środka karty kodeksowej – o wymiarach 16,4 × 4,6 cm. Pierwotnie druga karta miała wymiary pierwszej. Prawdopodobnie tekst rocznika zajmował cztery karty, z których zachowały się dwie^[1].

Obie karty zostały gęsto poliniowane. Liniami pionowymi wyznaczono z lewej strony margines, a dalej miejsce na daty roczne, po prawej stronie zaś drugi margines. Pośrodku zostawiono dużo miejsca na tekst notatek, oddzielonych poziomymi liniami – na każdą notatkę dwa wiersze, wyjąwszy dwa ostatnie wpisy u doły pierwszej karty^[1].

Cyfry roczne i litery niedzielne oraz lata przestępne nakreślone zostały cynobrem. Pierwsze litery poszczególnych zapisek zostały porubrykowane. Nie wszystkim datom przypisano notatki, część miejsc przeznaczonych na zapiski pozostała pusta^[1].

Karty zostały zapisane dwiema rękami. Pierwszy autor pisał równą minuskułą duktem wczesnogotyckim, charakterystycznym dla XIII-wiecznych szkół kaligraficznych. Wpisy drugiego autora różnią się od poprzedniego nieco gęstszym, grubszym i niższym rysunkiem liter. Obaj pisarze wypełniali wolne miejsca w rubrykach notatkami historycznymi^[2].

Na kartach widnieje też kilka luźnych dopisków z XV wieku, w tym nota własnościowa zapisana do góry nogami: Iste liber est Lubinensis monasterii^[3].

Około roku 1500 karty pergaminowe z Rocznikiem posłużyły za wyklejkę okładziny pewnej książki drukowanej. Wklejono je tekstem do góry nogami^[3]. W klasztorze zapomniano o Roczniku. Nie znali go późniejsi kronikarze opactwa lubińskiego – Tomasz ze Zbrudzewa (XVI wiek), Bartłomiej z Krzywinia (XVII wiek) i Stanisław Kieszkowski (początek XIX wieku)^[4].

W roku 1834 władze pruskie dokonały kasaty opactwa. Cztery lata później część książek z biblioteki klasztornej przewieziono do Berlina. Zbiór ten przeglądał i katalogował niemiecki uczony Georg Heinrich Pertz, który od 1842 pełnił funkcję dyrektora Królewskiej Biblioteki w Berlinie. Odkrył on Rocznik, odkleił go od starodruku i wpisał na stan biblioteki pod sygnaturą Ms lat. Fol. 321, stąd rękopis Rocznika lubińskiego zwany jest Rękopisem berlińskim^[1].

Podczas II wojny światowej rękopis ewakuowano z Berlina do Tybingi. Przez kilkadziesiąt lat znajdował się w zbiorach tamtejszej Biblioteki Uniwersyteckiej, oficjalnie jako depozyt^[1]. Po zjednoczeniu Niemiec rękopis przeniesiono do zbiorów Biblioteki Państwowej w Berlinie, w której przechowywany jest pod dawną sygnaturą^[5].

Wydania

Rocznik lubiński. Rękopis berliński – karta druga, strona pierwsza.

Pierwsze, cząstkowe wydanie rocznika sporządzili niemieccy historycy Richard Roepell i Wilhelm Arndt w 1866 roku, umieszczając Rocznik Lubiński w zespole Annales Poloniae w dziewiętnastym tomie serii Scriptores w ramach Monumenta Germaniae Historica. Opracowali oni zapiski z pierwszej karty, które datowali na lata 1143-1175. W tym samym roku Georg Heinrich Pertz przedrukował to wydanie w serii Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum tego wydawnictwa^[6].

Polski uczony August Bielowski zbadał w Berlinie Rocznik w roku 1857 i sporządził litografie rękopisu. Zwrócił uwagę na niewydaną przez niemieckich kolegów drugą kartę dzieła, a następnie w 1872 roku opublikował całość tekstu w drugim tomie serii Monumenta Poloniae Historica. Po nim badali rękopis Tadeusz Wojciechowski i Wojciech Kętrzyński. Ten ostatni jako czwarty opublikował rocznik (z własnymi poprawkami) w piątym tomie Monumenta Poloniae Historica w roku 1888^[6].

Po II wojnie światowej nie zwrócono Rękopisu berlińskiego Polsce. Na prośbę Uniwersytetu Jagiellońskiego sporządzono fotografie i przerys rękopisu. Do ich wykonania zastosowano w Tybindze ówczesne zdobycze techniki, między innymi rekonstruowano tekst w promieniach podczerwonych. Badania te opracował krytycznie Władysław Semkowicz. W 1962 roku tekst tak zachowany, jak i w części zrekonstruowany wydała Brygida Kürbis – w zbiorze Roczników wielkopolskich^[1].

Tytuł

Odkrywca rękopisu, Georg Heinrich Pertz, umieścił karty w teczce bibliotecznej, którą zatytułował Annalium Lubinensium et necrologa fragmenta saec. XIII. Pierwsi wydawcy – Richard Roepell i Wilhelm Arndt – nadali rocznikowi tytuł Annales Lubinenses, który przyjął się w nauce. Polski tytuł nadał dziełu August Bielowski w 1872 roku, nazywając tekst Rocznikiem lubińskim. Oba tytuły, polski i łaciński, używane są w pracach współczesnych badaczy^[7].

Okoliczności i czas powstania

Opactwo w Lubiniu, najprawdopodobniej fundacji Bolesława Śmiałego, zachowywało najlepsze tradycje typowego benedyktyńskiego skryptorium, wywodzące się z własnej macierzy – klasztoru św. Wawrzyńca w Liège (Leodium). Najstarszym znanym zabytkiem biblioteki lubińskiej był Ewangeliarz z XI wieku, który zaginął w wieku XX. Księga Bracka benedyktynów lubińskich była prowadzona w tamtejszym skryptorium od wieku XI, a zachowała się w rękopisie XIII-wiecznym. Tekst Nekrologu znany jest z XV-wiecznego rękopisu, ale swoimi wpisami sięga początków klasztoru, podobnie jak Martyrologium. Zachowały się również średniowieczne księgi biblijne i liturgiczne spisane w opactwie. Ze skryptorium lubińskiego pochodzi także wiele średniowiecznych dokumentów, włącznie z najstarszym znanym, datowanym na rok 1230. Niektórzy uczeni wiążą z Lubiniem Galla Anonima, autora XII-wiecznej Kroniki polskiej, choć teza ta jest kwestionowana przez większość badaczy^[8].

Po ponad stuleciu od założenia klasztoru mnisi postanowili spisać najważniejsze informacje historyczne dotyczące opactwa w jednym miejscu, łącząc je jednocześnie z najważniejszymi wiadomościami z historii Polski. Jak ustalili badacze, w XIII wieku Rocznik był prowadzony w skryptorium lubińskim przez dwóch kolejnych autorów^[9].

Zawartość

Recto pierwszej karty zawiera zapiski z lat 1143-1159. Na odwrotnej stronie karty znajdują się zapiski z lat 1160-1176. Na drugiej karcie strona recto zawiera obcięte po lewej stronie kolumny dat i początki wyrazów, z prawej strony zaś część tekstu. Zachowały się daty dzienne i fragmenty zapisek. Te daty dzienne odpowiadają datom Wielkanocy w latach 1248-1257. Na stronie verso brak jest dat rocznych, dziennych oraz początków zapisek. Rekonstrukcja tekstu ostatniej zapiski pomieszczonej na tej stronie pozwala ją datować, przez porównanie z późniejszymi rocznikami, na rok 1274^[10].

Przerwa chronologiczna w Roczniku między latami 1175 a 1247 powstała wskutek zaginięcia środkowej karty. Czwarta karta, również zaginiona, była najprawdopodobniej pierwszą chronologicznie i zawierała zapiski sprzed roku 1143, przypuszczalnie z X i XI wieku, w tym wpis o założeniu klasztoru w Lubiniu^[10].

Źródła i znaczenie

Rocznik lubiński. XIX-wieczna litografia Rękopisu berlińskiego, Królewska Biblioteka w Berlinie.

Badania nad źródłami informacji zapisek w Roczniku lubińskim nie przyniosły jak dotąd jednoznacznych rezultatów. W świetle aktualnego stanu badań wydaje się, że zakładając Rocznik benedyktyni posłużyli się wypisem z jakiegoś starszego rocznika. Nie wyjaśniono, czy był to zaginiony rocznik prowadzony lokalnie w Lubiniu lub Poznaniu, czy też sprowadzony specjalnie ekscerpt z annalistyki krakowskiej lub czeskiej. Informacje ogólnopolskie zachowane w Roczniku lubińskim są wspólne z Rocznikiem świętokrzyskim i Rocznikiem kapituły krakowskiej, chociaż różnią się formą oraz zastosowanym słownictwem^[9].

Po wpisaniu do Rocznika lubińskiego wiadomości sprzed jego założenia, pochodzących z nieznanego ekscerptu, rocznik był prawdopodobnie prowadzony na bieżąco i stał się typowym dziełem lokalnym, pozostającym (o ile pozwalają na taką tezę zachowane szczątki) raczej na uboczu głównego nurtu historiografii polskiej^[11]. Część przekazanych w nim informacji znajduje potwierdzenie w późniejszej historiograficznej tradycji wielkopolskiej, część zachowała się jedynie na kartach tego rocznika^[12].

Tylko z tego źródła pochodzą przede wszystkim wiadomości o dziejach opactwa lubińskiego – kolejnych opatach i wydarzeniach klasztornych, takich jak konsekracja ołtarza, usunięcie opata przez zbuntowanych mnichów czy budowa nowego refektarza. Również informacje o sukcesji biskupów poznańskich w XII wieku nie są znane skądinąd. Aż trzech wymienionych w roczniku biskupów (Pean, Radwan i Cherubin) było kanclerzami Mieszka Starego, co skłaniało badaczy do tezy, że dokumenty kancelaryjne z tamtych czasów tworzono i przechowywano w Lubiniu, a następnie przeniesiono do Rocznika. Niektóre zapiski wielkopolskie są też odmienne treściowo od opisów w innych dziełach historycznych, na przykład podane w Roczniku szczegóły o oblężeniu Poznania przez Władysława Wygnańca w roku 1146 były nieznane Wincentemu Kadłubkowi^[13].

Wartość źródłowa Rocznika uważana jest za znaczną, zwłaszcza w połączeniu z innymi dziełami skryptorium lubińskiego, przede wszystkim z Księgą bracką. Dzieła te świadczą o wielkiej aktywności pisarskiej klasztoru w XIII wieku i jego roli w życiu kulturalnym, gospodarczym, społecznym i politycznym ówczesnej Wielkopolski. Zachowany w niewielkiej części Rocznik jest jednym z najstarszych pomników polskiej historiografii, a badacze rękopisów jego autograf określają jako prawdopodobnie najstarszy zachowany, autentyczny zabytek polskiej annalistyki^[14].

Przypisy

Bibliografia

Wydania

• Rocznik lubiński. W: Monumenta Poloniae Historica T. 2. August Bielowski (ed.). Lwów: August Bielowski, 1872, s. 774-776. (łac. • pol.)
• Annales Lubinenses. W: Monumenta Poloniae Historica tom V. Wojciech Kętrzyński (ed.). Lwów: Akademii Umiejętności w Krakowie, 1888, s. 861-873. (łac. • pol.)
• Rocznik lubiński 1142-1274. W: Roczniki wielkopolskie. Brygida Kürbis (ed.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 111-122, seria: Monumenta Poloniae Historica seria II, Tom VI. (łac. • pol.)

Literatura

• Brygida Kürbis: Wstęp. W: Roczniki wielkopolskie. Warszawa: Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, 1962, s. V-LII.