Rodzajnik

Rodzajnik – specyficzny rodzaj przedimka, który oprócz właściwej przedimkowi kategorii określoności bądź nieokreśloności, wyznacza dodatkowo kategorię rodzaju gramatycznego, choć nie we wszystkich językach jest to ścisłe wyznaczenie w każdym przypadku – np. formy liczby mnogiej rodzajników niemieckich (die) lub francuskich (les) pełnią wyłącznie funkcję przedimków, gdyż w żaden sposób nie określają rodzaju gramatycznego następującego po nich rzeczownika.

Rodzajnik może występować nie tylko przed rzeczownikiem, lecz także przed konstrukcją rzeczownikową, a niekiedy również przed przymiotnikiem lub liczebnikiem użytym rzeczownikowo.

Występowanie rodzajników w różnych językach

Rodzajniki mogą poprzedzać rzeczownik (jak np. w języku niemieckim czy francuskim) bądź też występować po nim (jak w niektórych językach bałkańskich – bułgarskim, rumuńskim i albańskim czy językach skandynawskich).

Rodzajniki, podobnie jak przedimki, dzielą się na:

• określone;
• nieokreślone.

W językoznawstwie wyróżnia się również tzw. przedimek zerowy, tj. taką sytuację, gdzie przedimka/rodzajnika nie stosuje się, chociaż wynikałoby to ze struktury zdania.

W większości języków (np. polskim, rosyjskim, łacinie, chińskim czy koreańskim) rodzajniki nie występują w ogóle, a ich funkcję pełnią inne części mowy lub sama forma rzeczownika.

W tłumaczeniach na język polski rodzajniki najczęściej są pomijane. Jednak w języku polskim również można zaobserwować proces identyczny do tego, który spowodował powstanie rodzajników w innych językach indoeuropejskich (w języku praindoeuropejskim rodzajników nie było). W poniższych zdaniach zaimki wskazujące ten/ta/to wyraźnie pełnią funkcję identyczną do przedimka określonego:

Kupiłem książkę. Ta książka została wydrukowana na papierze z makulatury.

Widziałem pewnego kota. Kot ten miał bardzo krótki ogon.

Rodzajniki w języku bułgarskim

Język bułgarski posiada określone formy rodzajnika.

• Dla rzeczowników rodzaju męskiego liczby pojedynczej rodzajnik może przyjmować tzw. postać pełną -ът, -ят bądź krótką -a, -я. Wynika to przede wszystkim z konwencji ortograficznej, ponieważ w wymowie różnica między formą pełną a krótką rodzajnika ulega zatarciu. Konwencja ortograficzna stanowi, iż rzeczownik przybiera pełną formę rodzajnika wówczas, gdy w zdaniu pełni funkcję podmiotu, w pozostałych przypadkach przybiera formę krótką, np.:

  Учeникът (podmiot) чeтe книгa. – (ten) Uczeń czyta książkę.

  Професорът (podmiot) вижда учeникa (dop. bliższe) – (ten) Profesor widzi ucznia.

• Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na spółgłoskę mają formę rodzajnika -ът, -a, np.:

  нoж „nóż” – нoжът / нoжa, шaл „szal” – шaлът / шaлa, фpизьop „fryzjer” – фpизьopът / фpизьopa

• Rzeczowniki męskie z przyrostkiem -тeл, -ap, -й przyjmują rodzajnik w formie -ят, -я, np.:

  aптeкap „aptekarz” – aптeкapят / aптeкapя, пpиятeл „przyjaciel” – пpиятeлят / пpиятeля, трамвай „tramwaj” – трамваят / трамвая

• Rzeczowniki rodzaju męskiego z zakończeniem -a, -я otrzymują formę rodzajnika -тa, np. баща „ojciec” – бащата, съдия „sędzia” – съдията, podobnie jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, np. сестра „siostra” – сестрата.
• Rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które kończą się na spółgłoskę -т, po dodaniu formy rodzajnika zachowują podwójne -тт-, np. младост „młodość” – младостта.
• W liczbie mnogiej wszystkie rzeczowniki przybierają rodzajnik -те, np. ученик „uczeń” – учениците, жена „kobieta” – жените.
• Rzeczowniki rodzaju męskiego, które w liczbie mnogiej kończą się na -a, -я, otrzymują formę rodzajnika -тa, np. крак „noga” – краката, podobnie jak rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. дете „dziecko” – децата.
• Przymiotniki rodzaju męskiego mają formę rodzajnika -ият, -я, np. лош „zły” – лошият / лошия.

Użycie form z rodzajnikiem

Formy z rodzajnikiem zawsze oznaczają przedmiot dokładnie określony lub znany już poprzednio, np.:

1. gdy wspomniano przedmiot po raz kolejny w tekście lub rozmowie, np.:

   Cпирам пpeд eднa къщa. Къщaтa e гoлямa. Пpeд нeя имa гpaдинa. Гpaдинaтa e пълнa c кpacиви цвeтя. – Zatrzymuję się przed jakimś domem. Dom (ten) jest duży. Przed nim znajduje się ogród. Ogród (ten) jest pełen ładnych kwiatów.

2. gdy z sytuacji lub kontekstu wiadomo o jaki przedmiot chodzi, np.:

   Oтвopи пpoзopeцa! – Otwórz okno! (to, które jest przed tobą)

   Moля дaй ми книгaтa! – Proszę cię, daj mi książkę! (tzn. książkę, którą widzisz przed sobą lub o której jest mowa)

3. gdy przedmiot wysuwa się na plan pierwszy jako przedstawiciel grupy pokrewnych przedmiotów, jest uważany za przedstawiciela rodzaju (gatunku), np.:

   Bълкът e xищнo живoтнo. – Wilk jest zwierzęciem drapieżnym.

   Жeнaтa e oпоpa нa ceмeйcтвoтo. – Kobieta jest ostoją rodziny.

4. gdy rzeczownik występuje w liczbie mnogiej, ogarniając wszystkie określone nim pojęcie, np.:

   Eзepaтa ca по-мaлки oт мopeтaтa. – Jeziora (wszystkie) są mniejsze niż morza.

5. gdy po rzeczownikach występują krótkie formy zaimków dzierżawczych, np.:

   пaлтoтo мy – jego płaszcz, дeцaтa ни – nasze dzieci

   Jeżeli rzeczownik występuje wraz z przymiotnikiem, tworząc grupę imienną, rodzajnik dodawany jest do pierwszego wyrazu grupy imiennej – przymiotnika (w języku bułgarskim przymiotnik stoi przed rzeczownikiem) Добрият студент.

Użycie form bez rodzajnika

Nie używa się rodzajników:

a) przy imionach (nazwach) własnych

wyjątki: Дyнaвът – Dunaj, Aлпитe – Alpy, Ватиканът Watykan itd.

b) jeżeli rzeczownik pospolity oznacza tytuł

Дoктop Пeeв нaпpaви oпepaция. – Doktor Peew przeprowadził operację.

c) w różnych wyrażeniach, jak np.:

нa пaзap – po zakupy (na targ), нa paзxoдкa – na spacer, нa yчилищe – do szkoły itd.

Rodzajniki w języku francuskim

W języku francuskim wyróżnia się rodzajniki nieokreślone (fr. articles indéfinis) oraz rodzajniki określone (fr. articles définis).

Rodzajniki nieokreślone

Rodzajniki nieokreślone poprzedzają rzeczowniki rodzaju męskiego (un) i żeńskiego (une) w liczbie pojedynczej oraz w liczbie mnogiej (des). Użycie rodzajnika nieokreślonego oznacza, że podmiot, o którym mowa, pozostaje bliżej nieznany mówiącemu.

Rodzajniki nieokreślone w liczbie pojedynczej posiadają tę samą formę co liczebniki główne jeden i jedna. Znaczenie części zdania un i une wynika z jego kontekstu. Przykład:

Une hirondelle est revenue.

Zdanie to przetłumaczyć możemy zarówno Przyleciała jakaś jaskółka, jak również Przyleciała jedna jaskółka, zależnie od kontekstu wypowiedzi.

Rodzajniki określone

Rodzajniki określone porzedzają rzeczowniki rodzaju męskiego (le) i żeńskiego (la) w liczbie pojedynczej oraz w liczbie mnogiej (les). Użycie rodzajnika określonego oznacza, że podmiot, o którym mowa, jest mówiącemu znany.

Rodzajniki określone liczby pojedynczej zmieniają się w l', jeśli poprzedzany bezpośrednio rzeczownik zaczyna się fonetycznie od samogłoski:

un pilote → le pilote (pilot)

une raison → la raison (powód, racja)

un oiseau → l’oiseau (ptak)

une âme → l’âme (dusza)

un horison → l’horison (horyzont)

ale:

un haut-parleur → le haut-parleur (głośnik)

Stosowanie rodzajników

• Ze względu na brak możliwości określenia rodzaju lub liczby rzeczownika na podstawie jego formy (odmiennie niż w języku polskim), użycie rodzajnika jest niezbędne dla określenia tych cech, np.:

un Polonais – des Polonais (Polak – Polacy)

• Ze względu na jednakową wymowę lub pisownię niektórych rzeczowników, użycie rodzajnika pozwala na ich rozróżnienie, np.:

le poste – la poste (posterunek, placówka – poczta)

• Rodzajnik nieokreślony jest używany w zdaniach mających charakter prawdy ogólnej. Zdanie:

Un chien ne trahit jamais son maître.

oznacza Żaden pies nie zdradzi nigdy swojego pana

• Rodzajnik nieokreślony w liczbie mnogiej (des) prawie zawsze zamienia się w de w zdaniu przeczącym:

Michel mange des fruits. / Michel ne mange jamais de fruits. (Michał jada owoce. / Michał nigdy nie jada owoców.)

• Rodzajnik des zamienia się również w de jeśli pomiędzy nim a rzeczownikiem, który określa, znajduje się część zdania pełniąca również rolę określenia:

un fruit délicieux → des fruits délicieux (smaczny owoc → smaczne owoce)

un délicieux fruit exotique → de délicieux fruits exotiques (smaczny owoc egzotyczny → smaczne owoce egzotyczne)

• Rodzajnik określony w liczbie pojedynczej może służyć określeniu również zbiorowości lub gatunku. W zdaniu:

Le chien est le meilleur ami de l’homme. (Pies jest najlepszym przyjacielem człowieka)

nie chodzi o pojedynczego psa, lecz o cały gatunek, jak również nie o konkretnego człowieka, lecz cały rodzaj ludzki.

• Rodzajnik określony jest również używany w celu wyrażenia szacunku dla jakiejś funkcji, np.:

Monsieur le Président (Pan Prezydent).

• Rodzajniki mogą nie być stosowane przed nazwami własnymi (z wyjątkiem takich, których stanowią integralną część, np.: Le Havre, La Haye), dotyczy to zwłaszcza imion, nazwisk, nazw miast, w przypadku nazw państw, pasm górskich lub rzek zaimki są z kolei zwykle używane. Są również często opuszczane w tytułach i hasłach reklamowych.

Jeśli rodzajniki są używane do nazw własnych, to wyłącznie określone. Użycie nieokreślonych jest możliwe w celu nadania zdaniu specyficznego sensu, np. zdanie:

Jamais fortune n’a trahi une France rassemblée (Charles de Gaulle)

można tłumaczyć jako Szczęście nigdy nie opuściło zjednoczonej Francji, przy czym należy rozumieć, że nie chodzi o „konkretną”, aktualną Francję, lecz o „każdy” kraj, noszący tę nazwę w przeszłości.

• Rodzajniki nie są stosowane, jeśli rzeczownik jest określany przez niektóre zaimki, które przejmują jego funkcję np.:

une robe – cette robe ((jakaś) sukienka – ta/tamta sukienka)

• Specyficzną formą rodzajnika nieokreślonego jest rodzajnik cząstkowy. Składa się on z przyimka de, połączonego z rodzajnikiem określonym le (du), la (de la) lub l’ (de l') i jest używany dla określenia pewnej części (ilości) obiektów niepoliczalnych, zwykle nieożywionych lub abstrakcyjnych, np.:

Je bois du lait. (Piję mleko.),

Elle a de la grâce. (Ona ma (sporo) wdzięku.)

rodzajnik cząstkowy występuje jedynie w liczbie pojedynczej, chyba że określany rzeczownik nie posiada liczby pojedynczej, wtedy rodzajnik cząstkowy przyjmuje formę des. Może to prowadzić do pomyłki z rodzajnikiem nieokreślonym w liczbie mnogiej, który posiada tę samą formę, należy więc pamiętać, że des poprzedzające rzeczownik, który może występować w liczbie pojedynczej jest rodzajnikiem nieokreślonym, a nie sciągniętym.

Inną możliwą pomyłką jest zrozumienie konstrukcji przyimka de + rodzajnik określony jako rodzajnika cząstkowego, np.:

(1) Je parle de l’eau.

(2) Je veux de l’eau.

Zdanie (1) oznacza Mówię o wodzie, zdanie (2) – Chcę (trochę) wody. Rozróżnienie wymaga znajomości reguł konstrukcji zdań z czasownikami parler (mówić) i vouloir (chcieć).

• Specyficzną formą rodzajnika określonego jest rodzajnik ściągnięty. Rodzajniki le oraz les ulegają ściągnięciu, gdy określane rzeczowniki byłyby poprzedzone przyimkami à lub de:

à z le przechodzi w au, a z les w aux:

Une tarte au potiron. / Une tarte aux pruneaux. (Placek z dynią. / Placek z suszonymi śliwkami.)

de z le przechodzi w du, a z les w des:

La maison du voisin. / La maison des voisins. (Dom sąsiada. / Dom sąsiadów.)

rodzajniki la i l' nie ulegają ściągnięciu.

Rodzajnik ściągnięty du może być pomylony z rodzajnikiem cząstkowym, który ma tę samą formę. Podobnie rodzajnik ściągnięty des może być pomylony zarówno z rodzajnikiem cząstkowym, jak i rodzajnikiem nieokreślonym.:

J’aime le parfum du lilas – J’ai cueilli du lilas. (Lubię zapach bzu – Zbierałem bez)

J’aime le parfum des fleurs. J’ai cueilli des fleurs. (Lubię zapach kwiatów – Zbierałem kwiaty.)

Podobnie jak w przypadku rodzajnika cząstkowego, rozróżnienie wymaga znajomości reguł konstrukcji zdań z czasownikami aimer (lubić, kochać) i cueillir (zbierać, gromadzić).

• Rodzajniki nie są z reguły tłumaczone na język polski, z wyjątkiem sytuacji gdy jest to niezbędne dla zachowania zrozumiałości zdania. Zależnie od kontekstu używa się wtedy takich słów jak: jakiś, nieokreślony, jeden dla zaimka nieokreślonego oraz ten, konkretny dla określonego.

Rodzajniki w języku hiszpańskim

Rodzajniki w języku hiszpańskim mogą być:

• określone (artículo determinado)
• nieokreślone (artículo indeterminado).

Rzeczowniki w rodzaju męskim posiadają rodzajnik w liczbie pojedynczej el, natomiast w liczbie mnogiej odpowiednikiem jest los.

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego posiadają rodzajnik la i odpowiednio dla liczby mnogiej rodzaju żeńskiego las. W przypadku rodzajnika nieokreślonego są to odpowiednio un (r. męski) i una (r. żeński). W liczbie mnogiej rodzajnik nieokreślony przyjmuje formy unos dla rodzaju męskiego i unas dla rodzaju żeńskiego^[1].

Przykłady:

• la mentira → kłamstwo
• la lámpara → lampa
• el teléfono → telefon

Rodzajniki w języku niemieckim

W języku niemieckim wyróżnia się następujące rodzajniki:

• nieokreślone (niem. der unbestimmte Artikel);
• określone (niem. der bestimmte Artikel).
• zerowy.

Pierwsze dwa odmieniają się przez przypadki.

Rodzajnik nieokreślony

W języku niemieckim rozróżnia się dwa rodzajniki nieokreślone:

• ein – dla rodzaju męskiego oraz nijakiego;
• eine – dla rodzaju żeńskiego.

Najczęściej rodzajników tych używa się, gdy

• mówi się o czymś po raz pierwszy;
• po wyrażeniu es gibt (jest, są, znajduje się).

Rodzajniki określone

Wyróżnia się trzy niemieckie rodzajniki określone:

• die – jest to rodzajnik oznaczający rodzaj żeński
• der – rodzajnik rodzaju męskiego.
• das – rodzajnik rodzaju nijakiego
• die – rodzajnik oznaczający liczbę mnogą (odmieniany przez przypadki inaczej niż rodzajnik die dla rodzaju żeńskiego)

Zastosowanie

Rodzajników określonych używa się, gdy się mówi o danej rzeczy po raz kolejny (za pierwszym razem – rodzajnika nieokreślonego!). Gdy w poprzednim zdaniu mówiło się o ein Mann (jakimś mężczyźnie), mówiąc o nim znowu, powiemy już der Mann (ten mężczyzna). Jak już wspomniano, szczególną rolę w języku niemieckim pełni rodzajnik die. Oznacza on nie tylko rodzaj żeński. Używa się go również, gdy mówi się o rzeczach w liczbie mnogiej, np. der Mann ([ten] mężczyzna), ale die Männer ([ci] mężczyźni).

Rodzajnika określonego używa się również, gdy:

• mówi się o rzeczach jedynych na świecie, niepowtarzalnych (Księżyc, Słońce);
• przy większości nazw geograficznych (góry, rzeki, morza).
• przy nazwach krajów o rodzaju innym niż nijaki lub występującymi w liczbie mnogiej (die Bundesrepublik Deutschland, der Iran, die Vereinigten Staaten)

Rodzajnik zerowy

Rodzajnik zerowy, a właściwie przedimek zerowy, jest sztucznym terminem lingwistycznym, określającym sytuację, w której nie stosuje się rodzajnika. Rodzajnik zerowy występuje, gdy nie stosuje się rodzajnika, chociaż wynikałoby to ze struktury zdania. Kiedy „nie” używa się rodzajnika (czyli używa się rodzajnika zerowego):

• przed Herr (pan) oraz Frau (pani), przed tytułami zawodowymi i naukowymi (np. Professor) oraz szlacheckimi (Herzog, Prinz) i nazwami pełnionych funkcji (Präsident), gdy wyrazy te występują przed nazwiskiem
• przed większością nazw państw i miast (tj. przed tymi, które posiadają rodzaj nijaki);
• przed nazwami narodowości i zawodów (profesji) w orzeczniku
• gdy mówi się o materiałach, z których coś jest wykonane (po przyimku aus, np. aus Papier = „z papieru”);
• po liczebnikach głównych;
• po zaimkach nieokreślonych, np. viel (dużo), wenig (mało), etwas (trochę)
• po zaimkach dzierżawczych, np. mein (mój)
• gdy mówimy o jednostkach miary (ilość, waga, objętość).

Rodzajniki w języku włoskim

Rodzajnik w języku włoskim występuje w trzech formach: określony (determinativo), nieokreślony (indeterminativo) i cząstkowy (partitivo)^[2]. Rodzajników zazwyczaj nie tłumaczy się. Czasami rodzajnik określony oddaje się polskim zaimkiem ten, ta, nieokreślony – jakiś, jakaś, pewien, pewna, zaś cząstkowy – trochę, kilka, niektórzy^[3].

Rodzajnik nieokreślony jest używany do oznaczenia rzeczy nieokreślonej, określony wskazuje rzecz już znaną albo unikatową (np. Il Sole – Słońce), a cząstkowy – część całości.

• Rodzajnik nieokreślony:
  • Rodzaj męski:

Przykłady:

• un fiore – (jakiś) kwiat; dei fiori – (jakieś) kwiaty
• un amico – (jakiś) przyjaciel; degli amici – (jacyś) przyjaciele

• Rodzaj żeński:

Przykłady:

• una donna – (jakaś) kobieta; delle donne – (jakieś) kobiety
• un'amica – (jakaś) przyjaciółka; delle amiche – (jakieś) przyjaciółki

• Rodzajnik określony:
  • Rodzaj męski:

Przykłady:

• il cane – pies; i cani – psy
• lo specchio – lustro; gli specchi – lustra
• l'elefante – słoń; gli elefanti – słonie

• Rodzaj żeński:

Przykłady:

• la casa – dom; le case – domy
• l'amica – przyjaciółka; le amiche – przyjaciółki

• Rodzajnik cząstkowy:
  • Rodzaj męski:

Przykład:

• del vino – (trochę) wina; degli uomini – niektórzy mężczyźni

• Rodzaj żeński:

Przykład:

• dell' acqua – (trochę) wody; delle donne – kilka kobiet

Stosowanie rodzajnika

Rodzajnik nie występuje przy:

• imionach i nazwiskach,
• nazwach większości miast i państw, ale: Il Cairo – Kair, Gli Stati Uniti – Stany Zjednoczone (liczba mnoga),
• tytułach,
• wyliczeniach,
• zawołaniach^[6],
• rzeczownikach poprzedzonych przysłówkami poco, molto itp.

Przypisy