Rudolf Vrba

Rudolf Vrba
Data i miejsce urodzenia

11 września 1924
Topolczany

Data i miejsce śmierci

27 marca 2006
Vancouver

Rodzaj działalności

Współtwórca raportu na temat działalności niemieckich obozów zagłady, naukowiec

Rudolf Vrba, wcześniej Walter Rosenberg (ur. 11 września 1924 w Topolczanach, zm. 27 marca 2006 w Vancouver) – profesor farmakologii na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej. Z pochodzenia słowacki Żyd[1].

Życiorys

Jako nastolatek w 1942 został wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, w okupowanej[2] przez Niemców Polsce. Zasłynął z ucieczki z obozu w kwietniu 1944 oraz ze współautorstwa szczegółowego raportu na temat masowych morderstw, które miały tam miejsce[3]. Wydaniu tego raportu w Szwajcarii zawdzięcza się zatrzymanie masowej deportacji węgierskich Żydów do Auschwitz w lipcu 1944, co ocaliło ponad 200 000 istnień ludzkich[4][5].

W kwietniu 1944 trzy tygodnie po wkroczeniu wojsk niemieckich na Węgry, Vrba razem z kolegą Alfrédem Wetzlerem uciekli z Auschwitz. Było to krótko przed rozpoczęciem przez SS masowych deportacji ludności żydowskiej z Węgier do obozu.

Po przybyciu na Słowację 24 kwietnia 1944, mężczyźni przekazali urzędnikom żydowskim informacje, które stały się znane jako raport Vrba–Wetzler. Raport mówił między innymi o tym, że przewiezieni do Auschwitz zostali zagazowani, a nie „przesiedleni”, jak utrzymywali Niemcy[6].

Minęło kilka tygodni, zanim raport został rozpowszechniony wystarczająco szeroko, by zwrócić uwagę rządów. Masowe transporty węgierskich Żydów do Auschwitz rozpoczęły się 15 maja 1944, w tempie 12 000 osób dziennie[7]. Większość trafiała prosto do komór gazowych[8][9].

Od końca czerwca do lipca 1944 materiały z raportu Vrba – Wetzler pojawiały się w gazetach i audycjach radiowych w Stanach Zjednoczonych i Europie, szczególnie w Szwajcarii, gdzie zostały wydane przez George’a Mantella, zachęcając światowych liderów do apelowania do węgierskiego regenta Miklósa Horthyego o zatrzymanie deportacji[10].

2 lipca siły amerykańskie i brytyjskie zbombardowały Budapeszt, a 6 lipca, starając się o suwerenność, Horthy zarządził zakończenie deportacji. Do tego czasu ponad 434 000 węgierskich Żydów zostało „deportowanych” w 147 pociągach – prawie cała ludność żydowska z węgierskiej wsi – ale kolejne 200 000 w Budapeszcie zostało uratowanych[2].

Kiedy Rada ds. Uchodźców Wojennych w USA opublikowała raport Vrba–Wetzler ze znacznym opóźnieniem w listopadzie 1944, „New York Herald Tribune” określił go jako „najbardziej szokujący dokument wydany kiedykolwiek przez agencję rządową Stanów Zjednoczonych”[11]. Pomimo iż sprawa ludobójstwa odbywającego się na terenie Auschwitz była już poruszana w raportach uciekinierów narodowości między innymi polskiej, historyk Miroslav Kárný(cz.) uznał, że jest wyjątkowy ze względu na „bezkompromisową szczegółowość” [12].

Po wojnie Vrba studiował chemię i biologię na Uniwersytecie Karola w Pradze, gdzie napisał pracę o metabolizmie kwasu masłowego, pracował jako biochemik także w Anglii oraz w Kanadzie[4][5].

Vrba do końca życia argumentował, że gdyby raport został szeroko rozpowszechniony wcześniej, „deportowani” mogliby odmówić wejścia do wagonów, a przynajmniej, że ich panika zakłóciłaby transport[8][9].

Vrba zmarł na raka, w wieku 81 lat, 27 marca 2006 w szpitalu w Vancouver[13]. Przeżyła go jego pierwsza żona – Gerta Vrbová, jego druga żona – Robin Vrba, jego córka – Zuza Vrbová Jackson i jego wnuki, Hannah i Jan[13][14][15]. Wcześniej od niego, w 1982 r., zmarła jego starsza córka – dr Helena Vrbova, podczas projektu badawczego dotyczącego malarii w Papui-Nowej Gwinei[16]. Robin Vrba podarowała dokumenty Vrby do Biblioteki Prezydenckiej i Muzeum Franklina D. Roosevelta w Nowym Jorku[17].

Wyróżnienia

W 1998 Uniwersytet w Hajfie, z inicjatywy Ruth Linn, przyznał Vrbie przy wsparciu Yehudy Bauera[18] doktorat honoris causa[19]. Vrba został odznaczony Czechosłowackim Medalem za Waleczność, Orderem Słowackiego Powstania Narodowego (klasa 2) oraz Medalem Honoru Czechosłowackich Partyzantów, za udział w Słowackim Powstaniu Narodowym[20]. W 2007 otrzymał od rządu słowackiego Order Białego Podwójnego Krzyża, 1. klasy[21].

W 1992 r. brytyjski historyk Martin Gilbert poparł nieudaną kampanię, aby Vrba otrzymał Order Kanady. Kampania była wspierana przez Irwina Cotlera, byłego prokuratora generalnego Kanady, który w tym czasie był profesorem prawa na Uniwersytecie McGill[a]. Podobnie Bauer bezskutecznie wtedy proponował przyznanie Vrbie doktoratu honoris causa Uniwersytetu Hebrajskiego[18] (Vrba uzyskał to wyróżnienie w 1998 r.).

Uwagi

  1. Cotler napisał do Gilberta 18 lutego 1992: „Przyznaję Ci całkowitą rację że Vrba jest "prawdziwym bohaterem". W rzeczy samej, niewielu zasłużyło bardziej na otrzymanie Orderu Kanady niż Vrba oraz niewielu, na całym świecie, dorównało mu moralnością i odwagą” (Martin 2012 ↓, s. 419).

Przypisy

  1. Rudolf Vrba nie żyje (pol.). pl.auschwitz.org, 2006-04-20. [dostęp 2013-09-05].
  2. a b Braham 2016 ↓, s. 1028–1029.
  3. Hilberg 2003 ↓, s. 1213.
  4. a b Méabh Ritchie, The man who revealed the horror of Auschwitz to the world, The Telegraph, 22 stycznia 2015 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-30] (ang.).
  5. a b Rudolf Vrba Memorial Lecture 2014, The University of British Columbia, 21 marca 2014 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-30] (ang.).
  6. Świebocki 2002 ↓, s. 24–42, 169–274.
  7. Kranzler 2000 ↓, s. 104.
  8. a b Vrba 2002 ↓, s. 279–282.
  9. a b Braham 2016 ↓, s. 985, note 69.
  10. Fleming 2014 ↓, s. 238–246.
  11. 1944: German Atrocities: In our pages 100, 75 and 50 years ago, International Herald Tribune, 26 listopada 1994 [dostęp 2020-06-28] [zarchiwizowane z adresu 2020-02-13].
  12. Kárný 1998 ↓, s. 554.
  13. a b Douglas Martin, Rudolf Vrba, 81, Auschwitz Witness, Dies, „The New York Times”, 7 kwietnia 2006, ISSN 0362-4331 [dostęp 2020-06-19] (ang.).
  14. Witness to Auschwitz horror dies at 82 – Times Online, web.archive.org, 4 czerwca 2011 [dostęp 2020-06-19] [zarchiwizowane z adresu 2011-06-04].
  15. Rudolf Vrba, 11 kwietnia 2006, ISSN 0307-1235 [dostęp 2020-06-19] (ang.).
  16. Helena Vrbova Scholarship | London School of Hygiene & Tropical Medicine | LSHTM., web.archive.org, 13 kwietnia 2017 [dostęp 2020-06-19] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-13].
  17. Program, Auschwitz Reports, 8 marca 2011 [dostęp 2020-06-19] (ang.).
  18. a b Linn 2004 ↓, s. 110–111.
  19. Deaf ears, blind eyes, Haaretz.com [dostęp 2020-06-19] (ang.).
  20. Rudolf Vrba Papers, 1934-2008 | Franklin D. Roosevelt Presidential Library & Museum, www.fdrlibrary.marist.edu [dostęp 2020-06-19] (ang.).
  21. » State Honours | Slovak-Republic.org [dostęp 2020-06-19] (ang.).

Bibliografia

  • Randolph L. Braham, The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary, New York: Columbia University Press, 2016, ISBN 978-0880337113.
  • Michael Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust, Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
  • Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews, t. III, New Haven and London: Yale University Press, 2003.
  • Miroslav Kárný, The Vrba and Wetzler Report, [w:] Michael Berenbaum, Israel Gutman (red.), Anatomy of the Auschwitz Death Camp, Bloomington: Indiana University Press, 1998, 553–564.
  • David Kranzler, The Man Who Stopped the Trains to Auschwitz: George Mantello, El Salvador, and Switzerland's Finest Hour, Syracuse: Syracuse University Press, 2000.
  • Ruth Linn, Escaping Auschwitz. A Culture of Forgetting, New York: Cornell University Press, 2004.
  • Rudolf Vrba, [w:] Sandra Martin, Working the Dead Beat: 50 Lives that Changed Canada, Toronto: House of Anansi Press, 2012, 390–395.
  • Henryk Świebocki (red.), London has been informed ... Reports by Auschwitz Escapees, Oświęcim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2002, ISBN 83-88526-20-0.
  • Rudolf Vrba, I Escaped from Auschwitz, Fort Lee, NJ: Barricade Books, 2002, ISBN 9-78-1569-802328.

Linki zewnętrzne