Rudzik (ptak)

Rudzik

Erithacus rubecula[1]
(Linnaeus, 1758)
(c) Diamonddavej z angielskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0 Erithacus rubecula melophilus
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	muchołówkowate
Podrodzina	złotokosy
Rodzaj	Erithacus Cuvier, 1800
Gatunek	rudzik
Synonimy
Motacilla Rubecula Linnaeus, 1758[2]
Podgatunki
E. r. melophilus Hartert, 1901 E. r. rubecula (Linnaeus, 1758) E. r. superbus A. F. Koenig, 1889 E. r. marionae Dietzen, Michels & Wink, 2015 E. r. witherbyi Hartert, 1910 E. r. valens Portenko, 1954 E. r. caucasicus Buturlin, 1907 E. r. hyrcanus Blanford, 1874 E. r. tataricus Grote, 1928
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
tylko w sezonie lęgowym      występuje przez cały rok      tylko poza sezonem lęgowym      introdukowany, prawdopodobnie wymarł

Rudzik^[4], rudzik zwyczajny, raszka (Erithacus rubecula) – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae), wcześniej zaliczany do drozdowatych (Turdidae). Jedyny przedstawiciel rodzaju Erithacus^[4][5]. Nie jest zagrożony.

Występowanie

Zamieszkuje całą Europę, zachodni skrawek Syberii i Azji Mniejszej. Izolowane populacje lęgowe w Algierii czy na wyspach wschodniego Atlantyku. Nie występuje na Islandii, w północnej Skandynawii i w niektórych częściach Rosji. Zimuje w południowej i zachodniej Europie (polska populacja głównie na Półwyspie Iberyjskim), północnej Afryce, Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie. Niektóre osobniki mogą jednak zimować w środkowej Europie. Na Wyspach Brytyjskich jest gatunkiem osiadłym.

W Polsce liczny ptak lęgowy, rozpowszechniony w całym kraju. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja rudzika w Polsce liczyła 2,20–2,98 miliona par lęgowych^[6]. Część ptaków zimuje na terenach lęgowych. Poza tym zimą na teren kraju przylatują osobniki z populacji pochodzących ze Skandynawii.

Systematyka

Rudzik był jednym z wielu gatunków formalnie opisanych przez szwedzkiego przyrodnika Karola Linneusza w jego XVIII-wiecznej pracy – Systema Naturae. W opublikowanej w 1758 roku 10. edycji tego dzieła, uznawanej za początek nomenklatury zoologicznej, gatunek ten został opisany pod binominalną nazwą Motacilla rubecula^[7]. Epitet gatunkowy – rubecula wywodzi się od łacińskiego słowa ruber („czerwony”)^[8]. Nazwa rodzajowa Erithacus została nadana przez francuskiego przyrodnika Georges’a Cuviera w 1800, co zmieniło nazwę binominalną ptaka na używaną do dziś^[9].

Dawniej był klasyfikowany przeważnie w rodzinie drozdowatych^[10], jednak nowsze analizy oparte na badaniach genetycznych i filogenetycznych wskazują na jego przynależność do muchołówkowatych^[11][12][5].

Wyróżniono kilka podgatunków E. rubecula^[5][2]:

• E. rubecula melophilus – Wyspy Brytyjskie.
• E. rubecula rubecula – kontynentalna Europa do Uralu, zachodnia Turcja, wyspy wschodniego Atlantyku oraz północno-zachodnie Maroko.
• E. rubecula superbus – Teneryfa (Wyspy Kanaryjskie).
• E. rubecula marionae – Gran Canaria (Wyspy Kanaryjskie).
• E. rubecula witherbyi – północna Algieria i północna Tunezja.
• E. rubecula valens – południowy Krym.
• E. rubecula caucasicus – wschodnia Turcja i Kaukaz.
• E. rubecula hyrcanus – południowo-wschodni Azerbejdżan i północny Iran.
• E. rubecula tataricus – góry Ural i południowo-zachodnia Syberia.

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

(c) Wikinature, CC-BY-SA-3.0

Rudziki śpiewają przez cały rok, choć najpiękniej wiosną o zachodzie słońca

Krępa, okrągła sylwetka ze stosunkowo dużą głową i cienkim ogonem. Obie płci ubarwione jednakowo, zbliżone są też rozmiarem. Najbardziej charakterystycznym elementem upierzenia jest ruda pierś, gardło i boki głowy. Z czasem rudy kolor jaśnieje i matowieje. Upierzenie z wierzchu oliwkowo-szare, oddzielone od rudej plamy szerokim popielatym pasem. Spód ciała biały, boki w bladym, szarobrązowym odcieniu. Kuper szarobrązowy, ogon i pokrywy nadogonowe brązowe. Dziób i cienkie, długie nogi ciemnobrązowe. Duże, ciemne, wyraziste oczy, które pozwalają mu na dobre widzenie w półmroku zarośli. Zaznaczona wypukła klatka piersiowa. Skrzydła są oliwkowoszare. Ma delikatniejszą sylwetkę i mniejszy rozmiar niż wróbel. Młode z wierzchu brązowe, ciemno nakrapiane, a od spodu beżowe z kreskowaniem. Jeszcze nie mają pomarańczowych piór.

Dzięki rdzawej barwie czoła, boków głowy, piersi i jednolicie brązowym sterówkom dorosłe rudziki są łatwe do rozpoznania w terenie. Trudniej jest rozróżnić płeć, bowiem rdzawe pole ma taką samą wielkość u samców i samic. Ornitolodzy wiosną rozpoznają trzymaną w ręku samicę po plamie lęgowej na spodzie ciała, a samca po wystającej kloace. Natomiast młode ptaki poniżej pierwszego roku życia rozróżnia się po żółtych plamkach widocznych na końcach skrzydeł, których nie mają osobniki dorosłe. Te cechy również widoczne są tylko z bliska. Poza tym dzioby starszych rudzików są szare od wewnątrz, a u młodych wnętrze jest żółtawe. Kolejną cechą rozpoznawczą jest śpiew, który słychać nawet wtedy, gdy większość leśnych ptaków milczy.

Rozmiary

długość ciała

ok. 14 cm

rozpiętość skrzydeł

ok. 22 cm

Masa ciała

ok. 16–18 g

Głos

	Śpiew rudzika
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Nawołuje metalicznym, ostrym wabiącym „tik”, często powtarzanym w krótkich seriach, oraz cienkim, przeciągłym, cichym „siii...”. Śpiew to długi melancholijny, zróżnicowany świergot o zmiennym tempie, z opadającymi frazami, perlistymi trelami i gwizdami. Występują w nim improwizacje i zapożyczenia od kosa, piecuszka i drozda śpiewaka. Charakterystyczne jest to, że nigdy nie śpiewa w ten sam sposób żadnej zwrotki, zawsze powtarzając ją, lekko ją modyfikuje. Śpiewa z ukrycia albo siedząc na eksponowanym stanowisku. Jest wykonywany od rana aż prawie do zmroku, co w leśnej awifaunie jest rzadko spotykane. Posiada jeden z lepszych głosów wśród polskich ptaków, który najgłośniejszy i najładniejszy jest wiosną, zwłaszcza o zachodzie słońca, gdy samcowi chodzi o zwrócenie na siebie uwagi partnerki. O tej porze roku melodia roznosi się w pobliżu gniazda. Usłyszeć je można jednak cały rok, choć znacznie ciszej wykonują melodię późnym latem w trakcie pierzenia i jesienią.

Zachowanie

Najczęściej przebywa na ziemi i szybko skacze po niej z opuszczonymi skrzydłami. Często widać jak przysiaduje na nogach i kiwa ogonem. W okresie lęgowym dość skryty, ale poza nim niepłochliwy. Ma wyprostowaną postawę, często i szybko zadziera ogon i strzepuje skrzydłami. Broni swojego terytorium nie tylko oznaczając śpiewem, ale też aktywnie przeganiając inne samce. Wędrowny, przelot w marcu–kwietniu i wrześniu–listopadzie, choć część populacji osiadła (głównie na zachodzie i południu Europy). Wędruje nocą. Lot nie jest charakterystyczny.

Długość życia

Przeciętnie 2 lata. Odnotowano jednak przypadek zaobrączkowanego ptaka, którego znaleziono martwego, gdy miał 19 lat i 4 miesiące^[13].

Środowisko

Ptak licznie występujący w różnych biotopach leśnych i zadrzewieniach. Wilgotne cieniste starsze lasy o obfitym runie i podszycie (w tych dwóch piętrach lasu występuje najczęściej) poprzecinane porębami, wykrotami i z murszejącymi gałęziami, zwłaszcza łęgowe to ich ulubione siedliska. Unika jednak terenów podmokłych. Występuje również w starych ogrodach, gęstych zaroślach, zadrzewieniach śródpolnych, wrzosowiskach, cmentarzach i parkach, gdzie rosną odpowiednio gęsto krzewy.

Pożywienie

Głównym pokarmem rudzika są larwy i dorosłe postacie owadów

Owady i ich larwy, np. chrząszcze i mrówki, oraz inne drobne bezkręgowce zbierane na ziemi, jak dżdżownice, pająki i ślimaki. Wraz z mijaniem lata i jesienią uzupełnia pokarm soczystymi jagodami i owocami. Dieta roślinna odgrywa dużą rolę w czasie zimy. Czasem pojawia się w wystawionych karmnikach.

Pokarm zwierzęcy zbiera na ziemi pośród roślinności. Zimą żerować może w okolicach niezamarzających cieków wodnych. Wejdzie też do płytkiej wody, jeśli znajdzie tam łakomy kąsek.

Rudzik jest stosunkowo mało płochliwy i zdarza mu się towarzyszyć ogrodnikowi kopiącemu w ziemi. Kiedy ogrodnik robi sobie przerwę, rudzik potrafi usiąść na wbitym w ziemię szpadlu lub innym narzędziu i wypatrywać pożywienia. W tym samym celu podchodzi do dużych dzikich zwierząt, które ryją w ziemi, jak dziki i niedźwiedzie, aby skorzystać z nadarzającej się okazji do znalezienia pokarmu, który mógłby pojawić się na powierzchni.

Rozród

Jaja rudzika w gnieździe

Jajo kukułki i jaja rudzika

Młody rudzik

Wyprowadza dwa lęgi w roku – pierwszy na przełomie kwietnia i maja, drugi w czerwcu. W razie utraty któregoś z lęgów rudziki mogą przystąpić do jeszcze jednego w lipcu lub nawet sierpniu.

Toki

Samce zajmują się wyznaczaniem swego terytorium jeszcze wtedy, gdy na podłożu leży pokrywa śnieżna. Wypięta pomarańczowoczerwona pierś jest dla rywali oznaką groźby. Tworzone pary są monogamiczne.

Gniazdo

Samica zazwyczaj zakłada gniazdo na ziemi, pod krzewem, między korzeniami drzew, na skarpie, w dziuplach lub w połamanych drzewach. Wyjątkowo w półotwartych budkach lęgowych na wysokości do 4 m. Gdy lęgną się w ogrodach i w pobliżu siedlisk ludzkich, można odnaleźć gniazda rudzika na gzymsach werand, dziurach w murze lub szopach. Zbudowane z gnijących liści i mchu o skąpym wysłaniu z mchów, włosia, korzonków i sierści, w kształcie płytkiej czarki wyścielonej włosiem i piórami. Bardzo trudno je odnaleźć, bo jest dobrze ukryte np. w zagłębieniach terenu pod mchem, korzeniami itp.

Jaja

Samica składa 5–6 jaj o zmiennym ubarwieniu (najczęściej białych o rdzawym lub zielonkawym nakrapianiu) i średnich wymiarach 20×15 mm. W drugim lęgu jest ich zwykle mniej, 4–5. Warto jednak podkreślić, że podobnie jak u większości śpiewających ptaków gnieżdżących się kilkakrotnie nie wszystkie samice, które są zdolne do rozrodu, przystępują do drugiego znoszenia jaj.

Wysiadywanie

Jaja są wysiadywane przez okres 13 do 14 dni przez samicę, która w tym czasie nie opuszcza gniazda. W tym okresie karmi ją samiec. Straty wśród młodych są duże i dlatego ptaki rekompensują ubytki drugim lęgiem. Gdy warunki klimatyczne temu sprzyjają, niektóre osobniki mogą się gnieździć trzy razy w roku.

Pisklęta

Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 12–15 dniach jako nieporadne podloty. Do tego czasu karmią je oboje rodzice. Przez ok. 3 tygodnie pozostają pod opieką rodziców, głównie samca. Nie potrafiąc jeszcze latać, ukrywają się w okolicach gniazda. Aby poinformować rodziców o swej obecności, wydają regularnie dobrze słyszalny głos. Gdy jednak wyczuwają zagrożenie, milkną. Lotne stają się po ok. 21 dniach.

Status i ochrona

IUCN uznaje rudzika za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy na rok 2015, zawiera się w przedziale 130–201 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy^[3].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[14]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[15].

Rudzik w kulturze

Motyw tego małego ptaka (jako pliszka czerwonogardła) pojawia się w powieści kryminalnej Jo Nesbø pt. Czerwone gardło.

Rudzik występuje także w logo popularnej sieci sklepów Auchan.

Zobacz też

• ptaki Polski

Przypisy

Bibliografia

• Andrew Lack: Redbreast: The Robin in Life and Literature. SMH Books, 2008. ISBN 978-0-9553827-2-7.
• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
• Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).