Rynek w Żywcu

Rynek

Na Kantorowskim

© Marek i Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, CC BY-SA 3.0
Państwo	Polska
Miejscowość	Żywiec
Położenie na mapie Żywca Rynek
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Rynek
Położenie na mapie województwa śląskiego Rynek
Położenie na mapie powiatu żywieckiego Rynek
49°41′20,5″N 19°12′10,8″E/49,689040 19,202990

Rynek w Żywcu – średniowieczny plac znajdujący się w Żywcu. Wytyczony w XVI w. w tzw. "kluczu zamkowym" po 1650 roku z folwarku pod nazwą "Kantorowskie".

Historia

Początki istnienia

Początków istnienia placu pod rynek żywiecki należy doszukiwać się w dokumentacji archiwalnej. Nadany w Warszawie Przywilej Królewski przez królewicza Karola Ferdynanda Wazę i królewnę Anna Katarzyna Konstancja Wazówna z dnia 27 listopada 1639 roku i zatwierdzony przez króla polskiego Władysława IV Wazę spisanym w łacinie na pergaminie pod dwiema pieczęciami^[1]. W tym przywileju królewskim jak cytuje Andrzej Komoniecki było rozporządzeniem "o miejsce albo plac na zabudowanie domów nowej osady za gródkami Wyszegomieścia, ulice na polu pańskim od samego zamku dla Miemców sukienników i inszych rzemieślników, którzy ze Śląska tu przyszedszy, w Żywcu mieszkali dla wojny szwedzkiej z cesarzem chrześcijańskim przez lat kielka toczącej się we Śląsku." Kolejnym dokumentem jest Herbarz Polski Bonieckiego, w którym zapisano, że Kantorowski Maciej z żoną, Magdaleną h. Fabrycy, oblatowali w 1650 roku przywilej królewski na folwark „Olszańskie" w Żywiecczyźnie (Gr. Oświecims. 69 f.479)^[2]. Powstała na rynku kamienica Kantorowskich, była wykorzystywana początkowo jako pierwszy "Ratusz Żywiecki" i mieścił się w centralnym miejscu obecnego rynku żywieckiego, gdzie obecnie stoi fontanna św. Floriana w Żywcu. Niektóre kroniki Żywca, błędnie umiejscawiają pierwszy Ratusz Żywiecki w rogu rynku przy pierwszym szpitalu Żywieckim. Jak pisał Andrzej Komoniecki w Chronografii albo Dziejopisie Żywieckim to "w roku 1632 harnicy starosty lanckorońskiego Zebrzydowskiego, któremu szlachta zatorska i oświęcimska zleciła obronę przed zbójnikami przybyli do państwa żywieckiego zapewne w poszukiwaniu zbójników. Zatrzymali się w Żywcu i tam w kamienicy Macieja Kantorowskiego popili się na winie, gdzie hałas i gwałt czynili, bowiem tegoż Macieja Kantorowskiego naprzód ubili i skrwawili, aż uciekł do Krzysztofa Mrzygłodowicza, pisarza miejskiego, za którym tamże wpadli i tego pisarza przy księżach dwu utłukli i pałaszem w głowę uderzyli. Nadto Mateusza Regulusa - wójta, i Sebestiana Miodonę - burmistrza, i inszych sąsiadów na zabicie bili i rąbali, przez co wielki tumult i gwałt w mieście się stał, nie będąc jeszcze takiego nigdy." Jeżeli był Burmistrz i Wójt miasta Żywca to i w roku 1632 był prowizoryczny Ratusz Żywiecki w którym administrowano miastem, które posiadało nadane prawo miejskie. Natomiast Stary Zamek w Żywcu służył jako siedziba Komorowskich i dalej po rozbudowie Habsburgów, dziś jako Muzeum Miasta Żywca w które można tylko pozwiedzać. Teren obecnego rynku żywieckiego to teren (plac) byłego folwarku Macieja i Magdaleny Kantorowskich - putoszy żywieckich, którzy otrzymali przywilej królewski na folwark. Sławny Burmistrz i Wójt Żywiecki - Andrzej Komoniecki, pisał o testamencie Macieja Kantorowskiego, którego wolę wypełniała jego żona Magdalena. Treść testamentu znajduje się w archiwum miejskim Żywca. W Chronografii albo Dziejopisie Żywieckim, że Maciej Kantorowski chciałby przekazać swoją kamienicę na Ratusz Żywiecki by "Żywiec jako miasto, swój Ratusz miało" chodziło o kamienicę która stała pośrodku placu obecnego rynku a nie obecną której jeszcze nie wybudowano. Jak opisuje w Chronografii albo Dziejopisie Żywieckim Andrzej Komoniecki vel Kantorowski, miasto Żywiec nie powstało wokół rynku żywieckiego, lecz z dzielnic rozsianych po Żywiecczyźnie.

XVI-XVII wiek

Początkowo liche, drewniane budynki z czasem nabierały coraz solidniejszego charakteru. Właściciele Żywca nadawali niekiedy monopole, z których dochód mieszkańcy domostw mieli przeznaczać na remont i rozbudowę – tak na przykład w 1537 r. Komorowscy, wystawiając przywilej na wyszynk, zastrzegli, że

Pierwsze potwierdzone źródłowo domy kamienne przy Rynku to kamienica Kantorowskich usytuowana na działkach nr 128 i nr 129 oraz Rymarzowska, które powstały zapewne w II poł. XVI/ I poł. XVII wieku^[4]. Na przełomie XV i XVI wieku Żywiec był centrum wymiany znajdującym się na przecięciu szlaków handlowych w kierunku Orawy, Moraw, Bielska i Krakowa^[5]. Handel skupiał się na Rynku, a w celu jego ułatwienia miasto otrzymywało liczne przywileje oraz pozwolenia na jarmarki. Pierwsze dwa jarmarki ustanowiono w Żywcu w 1518 roku^[5] z woli Zygmunta Starego. Dalsze przywileje jarmarczne nadawali Żywcowi Stefan Batory oraz Jan Kazimierz – łącznie na Rynku żywieckim odbywało się około 12 jarmarków rocznie^[6]. Od początku XVIII wieku na Rynku zaczęto przeprowadzać egzekucje skazanych przestępców, co wcześniej miało miejsce poza obrębem miasta^[7].

XVIII-XIX wiek

Okres prosperity i rozbudowy otoczenia Rynku trwał mniej więcej do początku XVIII wieku. W 1708 r. właściciel Żywca, Franciszek Wielopolski, anulował przywilej wyszynku, co wraz z uciskiem fiskalnym doprowadziło do osłabienia zamożności mieszkańców – w 1716 roku około 50 domostw w Żywcu było pustostanami^[8]. W 1711 r. od uderzenia pioruna spłonął kościół parafialny nieopodal Rynku^[9]. W 1721 r. wybuchł kolejny pożar, który strawił znaczną część budowli znajdujących się przy placu, wraz z drewnianą dzwonnicą^[10]. Odbudowano ją tym razem z kamienia i w takiej formie zachowała się ona do dziś. Dalsze pożary wybuchały na Rynku m.in. w 1830 i 1857 roku^[11]. W 1782 r. w domu Mikuszewskich na Rynku zatrzymał się przejeżdżający przez Żywiec cesarz Józef II^[12]. Rynek w Żywcu w początku XIX wieku opisuje podróżujący przez miasto Ludwik de Leveaux:

Sytuację mieszkańców utrudniały dodatkowo przemarsze wojsk przez miasto oraz katastrofy naturalne. W 1813 r. Żywiec nawiedziła powódź tak gwałtowna, że po Rynku przemieszczano się łodziami^[14]. Mimo tego pod panowaniem austriackim Rynek w Żywcu stopniowo odbudował się i rozwinął, o czym świadczy opis pozostawiony przez turystę odwiedzającego miasto około 1840r.:

Druga połowa XIX w. to okres stopniowego upowszechnienia nowoczesnej, kamiennej zabudowy Rynku – proces ten nabrał tempa zwłaszcza po pożarze z 1857 r., w którym spłonęła znaczna część starych, drewnianych domów^[9]. W tymże wieku także na Rynku zakładają swoje siedziby najważniejsze instytucje państwowe, takie jak Rada Miejska, która w 1868 r. wprowadziła się do nowo wybudowanego Magistratu, Starostwo Powiatowe czy urząd podatkowy^[16].

XX wiek

Figura św. Floriana, zburzona podczas okupacji, odbudowana po wojnie

Po wybuchu Wielkiej Wojny w 1914 r. z Rynku wyrusza ok. 700-osobowy oddział ochotników do walki na froncie wschodnim^[9]. W okresie wojny na terenie Rynku ma miejsce wiele ważnych politycznie wydarzeń z dziejów Żywca, takich jak ogłoszenie Dekretu dwóch cesarzy w 1916 r. czy wielki protest Polaków przeciw zaborcy z lutego 1918 r.^[9] W 1938 r. Rynek oficjalnie przemianowano na Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego. 4 września 1939 r. Żywiec zajęły wojska niemieckie. Za okupacji hitlerowskiej w dokumentach i kartografii używano niemieckiego wariantu nazwy Ringplatz. W budynku Magistratu ulokowano sąd okupacyjny, a większość mieszkańców Rynku wysiedlono, zajęte budynki oddając niemieckim urzędnikom^[17]. Niemcy zniszczyli także stojący na Rynku od XIX wieku posąg św. Floriana^[18]. Od stycznia do kwietnia 1945 Żywiec znajdował się na linii frontu wojennego, a naloty radzieckie uszkodziły w tym czasie kilka budynków przy Rynku^[19]. W czasach PRL-u Rynek funkcjonował pod nazwą Plac Zjednoczenia, z której w czasach III RP zrezygnowano i powrócono do tradycyjnej nazwy Rynek^[20]. W 1967 r. dokonano gruntownej renowacji płyty Rynku, którą przy okazji obniżono o ok. 40 cm^[21]. 22 maja 1995 r. na Rynku w Żywcu odbyło się spotkanie mieszkańców z Janem Pawłem II^[22].

Zabytki

Zabytki przy żywieckim Rynku

Budynek Magistratu (Ratusz), Rynek 2

Rynek 4

Rynek 6

Rynek 15

Rynek 17

O ile sam Rynek nie jest wpisany do Rejestru zabytków jako osobny obiekt zabytkowy, to stanowi on część zabytkowego układu urbanistycznego Żywca i z tego względu podlega ochronie. Dodatkowo na Rynku znajdują się 23 budynki wpisane do rejestru zabytków^[23]:

Dodatkowo w sąsiedztwie Rynku znajdują się m.in. zabytkowe konkatedra oraz dzwonnica.

Przypisy

Bibliografia

• Zofia Rączka: Żywiec. Rys historyczny od powstania miasta do 1918 r. Żywiec: Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, 1996.
• Mirosław Miodoński: Rynek w Żywcu przez wieki. Żywiec: Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, 2006. ISBN 83-920626-9-8.
• Hieronim Woźniak: Żywiecczyzna od czasów najdawniejszych do czasu pojawienia się rodziny Komorowskich. Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej. [dostęp 2019-02-24]. (pol.).
• Chronografia albo Dziejopis Żywiecki. law.uj.edu.pl. [dostęp 2017-12-29].
• Historia TMZŻ. tmzz.org.pl. [dostęp 2017-12-29].

Linki zewnętrzne

• Rękopis Dziejopisu żywieckiego
• Wydanie 1. tomu Dziejopisu żywieckiego z 1937 roku
• Archiwalne widoki rynku w bibliotece Polona