Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich

Stanowisko
Państwo	Polska
Data utworzenia	15 lipca 1987[1]
Pierwszy RPO	Ewa Łętowska
Długość kadencji	5 lat
Obecny RPO	Marcin Wiącek
Obecny od	23 lipca 2021
Siedziba	al. „Solidarności” 77 00-090 Warszawa
Strona internetowa

Polska Ten artykuł jest częścią serii: Ustrój i polityka Polski System prawny Konstytucja Ustrój polityczny Władza ustawodawcza Sejm RP Posłowie IX kadencji Marszałek Sejmu: Elżbieta Witek Senat RP Senatorowie X kadencji Marszałek Senatu: Tomasz Grodzki Zgromadzenie Narodowe Władza wykonawcza Prezydent: Andrzej Duda Prezes Rady Ministrów: Mateusz Morawiecki Rada Ministrów: Drugi rząd Mateusza Morawieckiego Władza sądownicza Wymiar sprawiedliwości Sąd Najwyższy Pierwszy Prezes: Małgorzata Manowska Naczelny Sąd Administracyjny prezes: Jacek Chlebny Trybunał Konstytucyjny prezes: Julia Przyłębska Trybunał Stanu Małgorzata Manowska Krajowa Rada Sądownictwa przewodniczący: Paweł Styrna Kontrola państwowa Najwyższa Izba Kontroli Marian Banaś Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek Rzecznik Praw Dziecka Marek Michalak Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Witold Kołodziejski Finanse Narodowy Bank Polski Adam Glapiński Rada Polityki Pieniężnej Samorząd terytorialny Samorząd gminny Samorząd powiatowy Samorząd województwa Podział administracyjny Polski Partie polityczne Kluby parlamentarne tworzą lub współtworzą: Prawo i Sprawiedliwość Solidarna Polska Partia Republikańska Koalicja Obywatelska Platforma Obywatelska Nowoczesna Inicjatywa Polska Partia Zieloni Lewica Nowa Lewica Lewica Razem Koalicja Polska Polskie Stronnictwo Ludowe Centrum dla Polski Unia Europejskich Demokratów Koła poselskie tworzą i współtworzą: Konfederacja Wolność i Niepodległość Ruch Narodowy Wolnościowcy KORWiN Konfederacja Korony Polskiej Polska 2050 Porozumienie K’15 i Demokracja Bezpośrednia Polskie Sprawy Polska Partia Socjalistyczna Ugrupowania, które nie przekroczyły progu w wyborach do Sejmu w 2019 roku: Bezpartyjni Samorządowcy Skuteczni Akcja Zawiedzionych Emerytów Rencistów Prawica Rzeczypospolitej Wybory Wybory parlamentarne: 2019 Wybory prezydenckie: 2020 Wybory do PE: 2019 Wybory samorządowe: 2018 Referenda: 2015 Polityka zagraniczna Ministerstwo Spraw Zagranicznych minister: Zbigniew Rau Ambasadorowie Polski Placówki dyplomatyczne Komitet ds. Europejskich Parlamentarne Komisje Spraw Zagranicznych Sejmowa Senacka Polski Instytut Spraw Międzynarodowych

Portal Polska

Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) – polski jednoosobowy organ państwowy ustanowiony w 1987, utworzony w 1988. Rzecznik praw obywatelskich pełni funkcję ombudsmana.

Urząd RPO został utworzony 1 stycznia 1988. Pierwszym rzecznikiem została Ewa Łętowska, powołana przez Sejm 19 listopada 1987^[2]. Od 23 lipca 2021 urząd ten pełni Marcin Wiącek. Działalność Rzecznika reguluje Konstytucja RP (art. 208–212) oraz ustawa z dnia 15 lipca 1987 o Rzeczniku Praw Obywatelskich^[3].

Jednostką pomocniczą Rzecznika Praw Obywatelskich jest Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Jego siedziba główna znajduje się przy al. „Solidarności” 77 w Warszawie, część jednostek organizacyjnych Biura mieści się przy ul. Długiej 23/25.

Rzecznicy praw obywatelskich

Rzecznicy praw obywatelskich w Sejmie. Stoją od lewej: Irena Lipowicz, Adam Zieliński, Ewa Łętowska, Andrzej Zoll i Adam Bodnar (2015)

Zastępcy rzecznika praw obywatelskich

• Stanisław Trociuk^[29] – od 1 stycznia 2002
• dr Valeri Vachev – od 1 kwietnia 2022
• dr hab. Wojciech Brzozowski^[30] – od 1 stycznia 2023

Wybór, odwołanie i kadencja rzecznika praw obywatelskich

(c) Kancelaria Senatu Rzeczypospolitej Polskiej , CC BY-SA 3.0 pl

Tajne głosowanie nad wyrażeniem zgody na powołanie przez Senat Adama Bodnara na stanowisko RPO podczas 80. posiedzenia Izby (2015)

Jedna z debat organizowanych przez RPO w Sali im. Władysława Bartoszewskiego, głównej sali konferencyjnej w budynku przy ul. Długiej 23/25

Rzecznikiem praw obywatelskich może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną (art. 2 ustawy). Rzecznik nie może zajmować żadnego innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych. Nie może także należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu (art. 209 Konstytucji).

Rzecznika powołuje w formie uchwały Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Na uchwałę zatwierdzającą wybór Senat ma czas 30 dni od dnia przekazania przez Marszałka Sejmu uchwały Sejmu. Do 2018 zgodnie z art. 53 ust. 6 Regulaminu Senatu głosowanie nad wyrażeniem zgody na powołanie RPO, będące głosowaniem w sprawach personalnych, było tajne^[31]. Niepodjęcie uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody. W wypadku odmowy zatwierdzenia przez Senat Sejm powołuje na stanowisko Rzecznika inną osobę.

Kadencja rzecznika trwa 5 lat i liczona jest od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem. Ta sama osoba nie może być rzecznikiem więcej niż przez dwie kadencje, jednak utrwalił się zwyczaj, iż po upływie pierwszej kadencji osoba pełniąca tę funkcję nie kandyduje ponownie. Rzecznik pełni swoje obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez następcę. Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich weszła w życie 1 stycznia 1988. Początkowo kadencja wynosiła 4 lata i była liczona od dnia podjęcia przez Sejm uchwały o jego powołaniu^[32]. 28 listopada 1991 weszła w życie nowelizacja ustawy, która początek 4-letniej kadencji rzecznika praw obywatelskich określiła na dzień złożenia ślubowania przed Sejmem, ponadto czas zakończenia ustanowiła na chwilę objęcia urzędu przez nowo wybranego RPO^[33]. Obecna 5-letnia kadencja weszła w życie 15 lipca 2000^[34].

15 kwietnia 2021 Trybunał Konstytucyjny jednogłośnie orzekł że art. 3 ust. 6 ustawy z dnia 15 lipca 1987 o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2020 r. poz. 627) jest niezgodny z art. 209 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483). Tym samym Rzecznik Praw Obywatelskich, w przypadku upłynięcia jego kadencji i niewybrania jego następcy, nie będzie już pełnił funkcji RPO do czasu wyboru nowego Rzecznika. Trybunał do orzeczenia zastosował termin przejściowy 3 miesięcy od ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw RP (Dz.U. z 2021 r. poz. 696). Przepis utracił moc z dniem 16 lipca 2021.

Sejm odwołuje rzecznika przed upływem okresu, na jaki został powołany, większością co najmniej 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, jeżeli:

1. zrzekł się wykonywania obowiązków
2. stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub upadku sił – stwierdzonych orzeczeniem lekarskim
3. jeżeli rzecznik sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu
4. złożył niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu.

Rzecznik Praw Obywatelskich jest w swojej działalności niezawisły i niezależny od innych organów władzy publicznej i odpowiada wyłącznie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie. Nie może być on także bez zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności (zatrzymany lub aresztowany – z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia właściwego toku postępowania).

Zadania Rzecznika Praw Obywatelskich

Siedziba główna Biura Rzecznika Praw Obywatelskich przy al. „Solidarności” 77 w Warszawie

Biura Rzecznika Praw Obywatelskich przy ul. Długiej 23/25 w Warszawie

Rzecznik, któremu pomagają jego zastępcy oraz Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, stoi na straży wolności, praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych (art. 208 ust. 1 Konstytucji). Kontroluje, a także podejmuje stosowne czynności, jeśli stwierdzi, że z powodu celowego działania lub zaniechania przez organ, organizacje albo instytucje zobowiązane do przestrzegania i realizacji wolności człowieka i obywatela nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.

Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje działania na wniosek (art. 9 ustawy):

• obywateli lub ich organizacji
• organów samorządowych
• Rzecznika Praw Dziecka
• Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców
• z własnej inicjatywy.

Zgodnie z art. 80 Konstytucji, każdy ma prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Złożenie wniosku do RPO nie wiąże się z koniecznością poniesienia jakichkolwiek opłat^[35].

W stosunku do złożonego wniosku Rzecznik Praw Obywatelskich może podjąć sprawę lub odmówić jej podjęcia, przekazać sprawę według właściwości lub poinformować wnioskodawcę o przysługujących mu środkach działania^[35]. Rzecznik może podjąć działania w przypadku wykorzystania wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności lub praw obywatelskich.

Rzecznik może kierować tzw. wystąpienia problemowe (w tym wnioski o podjęcie inicjatywy prawodawczej), wnioski o stwierdzenie niezgodności aktów normatywnych z przepisami wyższego rzędu lub z Konstytucją do Trybunału Konstytucyjnego, skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, skargi kasacyjne i kasacje od prawomocnych orzeczeń sądów powszechnych do Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), pytania prawne do rozstrzygnięcia przez powiększone składy Sądu Najwyższego, wnioski o wykładnię przepisów do NSA, żądać wszczęcia postępowania karnego, w sprawach o wykroczenia, postępowania administracyjnego, sądowoadministracyjnego, wytaczać powództwa i składać wnioski w postępowaniu cywilnym, a także przystępować do postępowań sądowych i administracyjnych^[36]. Od 2015 RPO może zgłosić swój udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w każdej sprawie (wcześniej wyłącznie w sprawie ze skargi konstytucyjnej), z wyjątkiem postępowań wszczynanych w trybie prewencyjnej kontroli ustawy^[37]. Od 2018 r. Rzecznik może wnieść skargę nadzwyczajną do Sądu Najwyższego^[38].

Od 2008 Rzecznik Praw Obywatelskich wykonuje zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji – krajowego organu wizytującego, ustanowionego na podstawie Protokołu fakultatywnego do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania^[39]. W ramach tych zadań RPO przeprowadza wizytacje w miejscach pozbawienia wolności (m.in. zakładach karnych, aresztach śledczych i policyjnych, pomieszczeniach dla osób zatrzymanych oraz młodzieżowych ośrodkach wychowawczych)^[40]. Wykonuje on również niektóre zadania dotyczące realizacji zasad równego traktowania zawarte w ustawie z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania oraz pełni funkcję niezależnego organu do spraw popierania, ochrony i monitorowania wdrażania postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych^[40].

Rzecznik Praw Obywatelskich jest zobowiązany przedstawić co roku Sejmowi i Senatowi informację o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w Polsce (art. 212 Konstytucji). Dostępny w formie druków: sejmowego i senackiego materiał (identyczny dla obu izb) jest podstawowym dokumentem zawierającym informacje o działalności RPO w danym roku kalendarzowym.

Struktura organizacyjna Biura Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik nadaje, w drodze zarządzenia, statut, który określa zadania i organizację Biura. Od 2015 w skład Biura Rzecznika Praw Obywatelskich wchodzą następujące jednostki organizacyjne^[41]:

1. Zespół Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego
2. Zespół Prawa Karnego
3. Zespół Prawa Cywilnego
4. Zespół Prawa Administracyjnego i Gospodarczego
5. Zespół Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego
6. Zespół Wstępnej Oceny Wniosków
7. Zespół „Krajowy Mechanizm Prewencji”
8. Zespół do spraw Wykonywania Kar
9. Zespół do spraw równego traktowania
10. Zespół Kontaktów z Mediami i Komunikacji Publicznej
11. Centrum Projektów Społecznych
12. Wydział ds. Żołnierzy i Funkcjonariuszy
13. Wydział ds. Współpracy Międzynarodowej
14. Biuro Pełnomocnika Terenowego we Wrocławiu
15. Biuro Pełnomocnika Terenowego w Gdańsku
16. Biuro Pełnomocnika Terenowego w Katowicach
17. Koordynatorzy.

Pełnomocnicy terenowi

Rzecznik posiada pełnomocników terenowych, rozpatrujących sprawy z obszaru oddalonych od Warszawy województw.

• Pełnomocnik Terenowy w Gdańsku (dla województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego) – Krzysztof Szerkus
• Pełnomocnik Terenowy w Katowicach (dla województw: śląskiego, małopolskiego, świętokrzyskiego) – Aleksandra Wentkowska
• Pełnomocnik Terenowy we Wrocławiu (dla województw: dolnośląskiego, lubuskiego, opolskiego) – Katarzyna Sobańska-Laskowska^[42].

Organem pomocniczym Pełnomocnika Terenowego jest podległy mu Zespół Terenowy.

Nagroda Rzecznika Praw Obywatelskich im. Pawła Włodkowica

(c) Kancelaria Senatu Rzeczypospolitej Polskiej , CC BY-SA 3.0 pl

Irena Lipowicz wręczająca Aleksandrowi Bialackiemu Nagrodę Rzecznika Praw Obywatelskich im. Pawła Włodkowica (2014)

Rzecznik Praw Obywatelskich jako wyraz uznania dla występowania w obronie podstawowych wartości i prawd, nawet wbrew zdaniu i poglądom większości, przyznaje od 2006 doroczną honorową Nagrodę Rzecznika Praw Obywatelskich im. Pawła Włodkowica; nagroda przyznawana jest w międzynarodowym Dniu Praw Człowieka (10 grudnia).

Laureaci^[43]:

• 2006 – miesięcznik „Więź”
• 2007 – Tadeusz Isakowicz-Zaleski
• 2008 – Antonin Scalia
• 2009 – Anna Walentynowicz
• 2010 – Lidia Olejnik
• 2011 – Irena Dawid-Olczyk
• 2012 – Krystyna Mrugalska
• 2013 – Bartłomiej Skrzyński
• 2014 – Alaksandr Bialacki
• 2015 – Thomas Buergnthal
• 2016 – Wiktor Osiatyński
• 2017 – Adam Strzembosz
• 2018 – Małgorzata Chmielewska, Ewa Kulik-Bielińska, Katarzyna Przybysławska
• 2019 – Danuta Przywara
• 2020 – Michał Rogalski^[44][45][46]
• 2021 – społeczność samorządowa Michałowa^[47]

Budżet, zatrudnienie i wynagrodzenia

Wydatki i dochody Rzecznika Praw Obywatelskich są realizowane w części 08 budżetu państwa^[48].

W 2017 wydatki RPO wyniosły 37,07 mln zł, a dochody 0,05 mln zł^[49]. Przeciętne zatrudnienie w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło 289 osób, a średnie miesięczne wynagrodzenie brutto 7114 zł^[50].

W ustawie budżetowej na 2018 wydatki Rzecznika Praw Obywatelskich zaplanowano w wysokości 39,43 mln zł, a dochody 0,05 mln zł^[51].

Zobacz też

• Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich
• Rzecznik dyscypliny finansów publicznych
• Rzecznik Dyscyplinarny Sędziów Sądów Powszechnych
• Rzecznik Finansowy
• Rzecznik konsumentów
• Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców
• Rzecznik Interesu Publicznego
• Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej
• Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej Lekarzy Weterynarii
• Rzecznik patentowy
• Rzecznik Praw Absolwenta
• Rzecznik Praw Dziecka
• Rzecznik Praw Ofiar
• Rzecznik Praw Pacjenta
• Rzecznik Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego
• Rzecznik Praw Pasażera Kolei
• Rzecznik sprawiedliwości
• Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Ochrony Praw Człowieka”
• Nagroda Rzecznika Praw Obywatelskich im. Macieja Lisa

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Serwis internetowy Rzecznika Praw Obywatelskich
• Tekst jednolity ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich w serwisie ISAP
• Informacja o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w 2020 roku z uwagami o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela. (druk sejmowy nr 976)