Sójka zwyczajna

Sójka zwyczajna
Garrulus glandarius[1]
(Linnaeus, 1758)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

krukowate

Rodzaj

Garrulus

Gatunek

sójka zwyczajna

Synonimy
  • Corvus Glandarius Linnaeus, 1758[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
Status iucn3.1 LC pl.svg
Zasięg występowania
Mapa występowania

Sójka zwyczajna, sójka[4], sójka żołędziówka[5] (Garrulus glandarius) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny krukowatych (Corvidae), zamieszkujący Eurazję i północno-zachodnią Afrykę. Nie jest zagrożony.

Występowanie

Zamieszkuje niemal całą Eurazję i północno-zachodnią Afrykę. W Europie areał na północy kończy się w okolicach koła podbiegunowego. Gatunek częściowo osiadły; populacje z północy i wschodu podejmują czasami dalsze wędrówki na południowy zachód; mogą wtedy tworzyć wielkie, choć często luźne stada, liczące kilkaset do tysiąca osobników.

W Polsce rozpowszechniony w całym kraju, liczny ptak lęgowy[6]. W górach spotykana do wysokości 1400 m n.p.m. W kraju najczęściej widywana w grądach i borach z domieszką drzew liściastych, a najrzadziej w górskich lasach regla górnego i rozległych monokulturowych borach[7]. Polskie populacje są w większości osiadłe, ale przez kraj przelatują sójki z krajów, gdzie warunki zmuszają je do migracji. Obce osobniki z północnej i wschodniej Europy pojawiają się od marca do kwietnia i jesienią od września do października. Szczególnie dużo pojawia się ich na Wybrzeżu, choć dolatują też do innych regionów kraju. W niektórych latach przeloty są tak liczne, że mają charakter inwazji. W minionych dekadach notowano stada złożone nawet z tysiąca sójek[7].

Podgatunki

Podział na podgatunki sporny. Autorzy Handbook of the Birds of the World wyróżnili 34 podgatunki[2], podobnie Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (z tym że wyróżnia dodatkowo podgatunek G. g. persaturatus, a G. g. hiugaensis uznaje za synonim G. g. japonicus)[8], z kolei autorzy serwisu Birds of the World wyróżniają aż 40 podgatunków[9]. Opisano jeszcze więcej podgatunków, ale ich status jest wątpliwy, a w większości odnoszą się do mieszańców; są one obecnie traktowane jako synonimy istniejących podgatunków[2]. Niektóre z podgatunków są przez część autorów podnoszone do rangi gatunków, np. IUCN za osobne gatunki uznaje sójkę himalajską (G. (g.) bispecularis) i sójkę białolicą (G. (g.) leucotis)[10][11]. Wyróżnia się następujące podgatunki w oparciu o różne odcienie w upierzeniu, kształt czapeczki i barwę, zamieszkujące odpowiednio[2][8]:

  • Grupa podgatunków Cervicalis
    • Garrulus glandarius whitakeri – północne Maroko i północno-zachodnia Algieria
    • Garrulus glandarius minor – środkowe Maroko oraz góry Atlas w północnej Algierii
    • sójka algierska (Garrulus glandarius cervicalis) – Tunezja, północna i północno-wschodnia Algieria
  • Grupa podgatunków Japonicus
    • sójka japońska (Garrulus glandarius japonicus) – środkowa Japonia (Honsiu i Oshima)
    • Garrulus glandarius tokugawaewyspa Sado (u wybrzeży Honsiu)
    • Garrulus glandarius hiugaensisKiusiu (południowo-środkowa Japonia); takson uznawany przez część autorów za synonim G. g. japonicus
    • Garrulus glandarius oriiYaku-shima (południowa Japonia)
  • Grupa podgatunków Bispecularis
    • Garrulus glandarius sinensis – południowo-środkowe, południowe i wschodnie Chiny oraz północna Mjanma
    • Garrulus glandarius taivanusTajwan
    • sójka himalajska (Garrulus glandarius bispecularis) – zachodnie Himalaje na wschód do zachodniego Nepalu
    • Garrulus glandarius interstinctus – wschodnie Himalaje i południowo-wschodni Tybetański Region Autonomiczny
    • Garrulus glandarius persaturatus – północno-wschodnie Indie (południowy Asam)
    • Garrulus glandarius oatesi – północno-zachodnia Mjanma
  • Grupa podgatunków Leucotis
    • sójka białolica (Garrulus glandarius leucotis) – Junnan, wschodnia Mjanma i środkowa część Półwyspu Indochińskiego
    • Garrulus glandarius haringtoni – zachodnia Mjanma

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Najbarwniejszy spośród ptaków krukowatych Europy. Dobrze rozpoznawalny nawet z daleka po niecodziennym połączeniu ciemnej i jasnoczerwonobrązowej barwy z niebiesko-czarnym prążkowanym skrzydełkiem. Obie płcie ubarwione jednakowo i podobnej wielkości. Większość upierzenia brązowa o pastelowym, różowym odcieniu. Kuper i dolne pokrywy ogona białe. Na zaokrąglonych skrzydłach charakterystyczne lusterka: białe oraz niebieskie z czarnym prążkowaniem. Czoło białe z czarnym kreskowaniem, od dzioba gruby czarny wąs, boki głowy są czerwonobrązowe. Sterówki i końce skrzydeł czarne. Ma brązowe tęczówki.

Pióra sójek można czasem znaleźć wśród opadających z drzew liści. Jesienią bowiem stare ptaki się pierzą i łatwo zauważyć ich barwne pióra na ziemi. Na podstawie poprzecznych czarnych prążków doświadczony ornitolog na zgubionym piórze potrafi określić wiek jego właściciela. Ptaki powyżej pierwszego roku życia mają większą liczbę prążków niż tegoroczne młode ptaki.

Dziób mocny, stalowoszary lub czarny. Nogi jasnobrązowe. Młode podobne do dorosłych, ale mają bardziej czerwonawy odcień upierzenia i mniej kreskowany wierzch głowy. Poszczególne podgatunki różnią się głównie kolorem i kształtem czapeczki oraz ogólnym odcieniem upierzenia. Rozmiarami ciała porównywalna z kawką lub gołębiem.

Pióra lusterek na skrzydłach sójki nie zawierają błękitnego barwnika; w rzeczywistości kolor bierze się stąd, że wiązka światła rozszczepia się w specjalnej strukturze pióra i odbite zostaje światło niebieskie[12][13] (barwy strukturalne).

Sójka z grupy podgatunków atricapillus
Podgatunek Garrulus glandarius albipectus
Sójka z grupy podgatunków G. g. japonicus
Pióro (pokrywa skrzydłowa) sójki


Rozmiary

  • Długość ciała ok. 32–35 cm
  • Rozpiętość skrzydeł ok. 52–58 cm

Masa ciała

ok. 150–180 g

Maksymalna, zarejestrowana długość życia na wolności

16,75 lat[14]

Głos

Skrzeczenie sójki

To ptak znany z tego, że w lasach alarmuje głośnym, przenikliwym, ostrym skrzekiem: „kreecz” lub „kszaach”, poza tym odzywa się wieloma innymi, gardłowymi dźwiękami. Bardzo hałaśliwa, w zaniepokojeniu reaguje na każdy podejrzany obiekt czy ruch. Śpiew rzadko słyszany, jest to cichy świergot i gardłowe „gadanie” (niektórym przypomina paplanie brzuchomówcy). Potrafi naśladować głosy, z którymi zetknęła się podczas koczowania – innych ptaków (zwłaszcza myszołowa), a także ssaków np. miauczenie kota czy piszczenie kół od wozu. Skrzeczenie sójek, według niektórych nazywanych „strażnikami lasów”, pełni nie tylko funkcje sygnalizacyjne dla innych osobników tego gatunku, ale i dla pozostałych ptaków i ssaków. Pojawienie się tego ostrego okrzyku sprawia, że stają się czujne i wypatrują ewentualnego niebezpieczeństwa.

Zachowanie

Lot na dłuższych dystansach raczej powolny, ciężki, trzepoczący, nierównomierny, wydaje się nieporadny i chwiejny; natomiast w lesie potrafi latać dość szybko i zwinnie. Dość skryta, widywana częściej dopiero poza sezonem lęgowym, kiedy to nie jest już tak ostrożna i w poszukiwaniu pokarmu może zapuścić się na otwarty teren. Jest ruchliwa i często przelatuje pomiędzy gałęziami. Często wylatuje nagle z gniazda i straszy drapieżnika głośnym skrzeczeniem. Służy to temu, aby drapieżnik nie powracał w stronę gniazda.

Jesienią jest bardzo aktywna, gromadzi wtedy zapasy jedzenia na zimę, głównie żołędzi. Sójki mogą się wtedy łączyć w stadka rodzinne lub większe, składające się głównie z młodych ptaków, i przemieszczać na mniejsze lub większe odległości (średnio ok. 600 km). W piękne, słoneczne jesienne dni można czasem zaobserwować wędrówki północnych osobników na południe. Wtedy na niebie widać jedną sójkę lecącą za drugą, które, choć lecą pojedynczo, pozostają w zasięgu wzroku. Zdarza się, że widząc miejscowe osobniki zatrzymują się w danym miejscu na odpoczynek i by zaspokoić głód w lasach bukowych i dębowych (o tej porze owoce tych drzew są jej głównym pokarmem). Większość ptaków prowadzi jednak ściśle osiadły tryb życia. Ta jesienna aktywność, nie prowadząca jednak do odlotu, była źródłem powstania powiedzenia „wybierać się jak sójka za morze” (niektóre jedynie migrują do Południowej Europy, ale nie wylatują dalej).

Środowisko

Sójka jest typowym ptakiem leśno-parkowym

Typowy ptak leśno-parkowy. Występuje licznie w lasach liściastych i mieszanych o bogatej strukturze (zwłaszcza z dębami), ale również w niewielkich lasach pomiędzy polami i łąkami, młodnikach, porębach, zadrzewieniach śródpolnych, dosyć często w parkach, sadach i ogrodach, na półotwartych obszarach z grupami drzew, od nizin po górną granicę lasu w górach. Ostatnio coraz częściej spotykana w miejskich zadrzewieniach, parkach i dużych, zdziczałych ogrodach. Nie jest więc wybredna w wyborze środowiska życia, choć unika obszarów bezleśnych i mocno prześwietlonych lasów.

Pożywienie

Przed zimą sójki gromadzą pod ziemią zapasy ulubionych żołędzi i innych owoców drzew

Urozmaicone i zależne od pory roku, ale przeważa pokarm roślinny. W lecie żywi się owadami i ich larwami, poczwarkami, ślimakami, małymi bezkręgowcami i innymi drobnymi zwierzętami, w tym gryzoniami, jaszczurkami, młodymi ptakami i jajami wybieranymi z gniazd. To nimi karmi najczęściej swe młode. Nie gardzi również czereśniami. Preferuje też bukiew i orzechy laskowe. Późnym latem i jesienią żywi się głównie żołędziami, owocami buku, pączkami drzew, orzechami i innymi nasionami drzew, które w obfitszych latach gromadzi w większych ilościach w różnych miejscach w ziemi, ściółce leśnej, w dziuplach, szczelinach drzew, między korzeniami, pod płatami kory lub mchu. Przyczynia się w ten sposób do rozsiewania dębu, który jest gatunkiem ciężkonasiennym. Często bowiem sójki zapominają o swych spiżarniach lub nie potrafią ich odnaleźć pod pokrywą śniegu. Na polach znajdujących się przy lasach zbiera ziarna. Przyczynia się do niszczenia szkodników leśnych zamieszkujących głębie drzewostanów, gdzie nie docierają inni przedstawiciele krukowatych.

Żeruje przeważnie w koronach drzew, a rzadziej na ziemi.

Okres lęgowy

Jaja sójki
W okresie lęgowym sójki polują na drobne zwierzęta, którymi karmią młode

Wyprowadzają jeden lęg w roku, pod koniec kwietnia i w maju (najpóźniej spośród ptaków krukowatych występujących w Polsce). W przypadku utraty pierwszego lęgu (co jest częste), para powtarza go.

Toki

W okresie rozrodczym sójki tworzą pary. Nim rozpoczną wyprowadzanie lęgów gromadzą się w mniejsze grupy na konkretnych drzewach i w trakcie kłótni i szczebiotania dochodzi do łączenia się samców z samicami. Pary są monogamiczne.

Gniazdo

W środkowej partii korony, w rozwidleniu gałęzi tuż przy pniu, głównie drzewa iglastego, rzadziej liściastego, czasem krzewu, najczęściej na wysokości 1–5 m. Luźna, dość płaska i mała konstrukcja ze zręcznie splecionych patyków i gałązek, na której znajduje się wyściółka z miękkich części roślin, traw, włosia, korzonków, piór czy mchu. Konstrukcję budują oboje przyszli partnerzy, razem też wysiadują jaja i karmią młode. W jego pobliżu ptaki zachowają się skrycie tak, że dostrzec je tam można tylko przypadkiem.

Jaja i wysiadywanie

(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Pisklęta w gnieździe i jaja w momencie wykluwania

Pod koniec kwietnia lub w maju, w odstępach jednodniowych, samica składa 5–7 jaj. Jaja są równobiegunowe, niemal kuliste, czysto białe, czasami szarawe lub zielonkawe, nakrapiane szarobrązowe gęściej na tępym końcu, o średnich wymiarach 40×33 mm. Skorupa jest gruboziarnista. Wysiadywanie trwa od złożenia pierwszego lub drugiego jaja przez 16–17 dni. W powtarzanych lęgach (pod koniec maja lub w czerwcu) składane są zwykle już tylko 3–4 jaja. Oboje rodzice opiekują się lęgiem i utrzymują stały kontakt głosowy, ale koło gniazda raczej się nie odzywają.

Pisklęta

(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Pisklęta w ok. 14 dni po wykluciu z jaja

Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po ok. 21–22 dniach. Jeszcze przez ok. 3 tygodnie są dokarmiane przez rodziców. Później nadal trzymają się blisko rodziców, którzy ostrzegają je głosem lub nawet czynnie bronią przed drapieżnikami.

Status i ochrona

IUCN uznaje sójkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 30–66 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji oceniany jest jako stabilny[3]. Uznawane przez IUCN za osobne gatunki sójka himalajska i sójka białolica również zaliczane są do kategorii najmniejszej troski, a trend ich liczebności uznaje się za stabilny[10][11].

Na terenie Polski sójka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową[15]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[16]. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej na terenie kraju szacowano na 546–664 tysięcy par[17]; liczebność tych ptaków rośnie[6][17].

Sójka w kulturze

Sójka na obrazie Léona Bazila Perraulta

Sójka symbolizowała niegdyś bezsensowne gadulstwo. W wierszu Sójka Jana Brzechwy czytamy o ptaku, który „wybiera się (...) za morze, ale wybrać się nie może” – odwiedza rodzinę w całej Polsce i ostatecznie nie opuszcza kraju. Ptaka w zimowej scenerii przedstawił Józef Chełmoński na obrazie Sójka.

Zobacz też

Przypisy

  1. Garrulus glandarius, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b c d Eurasian Jay (Garrulus glandarius). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-09)]. (ang.).
  3. a b Garrulus glandarius, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  4. Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Corvidae Leach, 1820 – krukowate – Crows and Jays (wersja: 2020-09-20). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-01-12].
  5. Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 228. ISBN 83-09-01320-5.
  6. a b Przemysław Chylarecki i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0.
  7. a b Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.
  8. a b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Crows, mudnesters, melampittas, Ifrit, birds-of-paradise. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-06-20]. (ang.).
  9. Madge, S., J. del Hoyo, D. A. Christie, N. Collar & G. M. Kirwan: Eurasian Jay (Garrulus glandarius), version 1.0. [w:] Birds of the World (S. M. Billerman, B. K. Keeney, P. G. Rodewald, and T. S. Schulenberg, Editors) [on-line]. 2020. [dostęp 2021-01-12]. (ang.). Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji
  10. a b BirdLife International, Garrulus bispecularis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2021-01-12] (ang.).
  11. a b BirdLife International, Garrulus leucotis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2021-01-12] (ang.).
  12. Andrzej Kruszewicz, Ptaki Polski – t. II, Warszawa: Multico, 2005, s. 178, ISBN 83-7073-360-3, ISBN 978-83-7073-360-5, OCLC 749713075.
  13. Latający leśny alarm – Sójka. Las Mira. [dostęp 2013-01-12].
  14. Garrulus glandarius (Eurasian jay). ADW: Animal Diversity Web. [dostęp 2017-06-07]. (ang.).
  15. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  16. Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
  17. a b Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019. 

Bibliografia

  • Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 714–715. ISBN 83-919626-1-X.
  • Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. T. 2. Warszawa: Multico, 2006, s. 175–180. ISBN 83-7073-455-3.
  • Paul Sterry, Andrew Cleave, Andy Clements, Peter Goodfellow: Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 366. ISBN 83-7311-826-8.
  • Lars Jonsson: Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. tłum. Tadeusz Stawarczyk, Jan Lontkowski, Tomasz Cofta. Warszawa: Muza, 2006, s. 488. ISBN 83-7319-927-6.
  • Peter Hayman, Rob Hume: Rozpoznawanie ptaków. Warszawa: Muza SA, 2005, s. 237. ISBN 83-7319-639-0.
  • Dariusz Graszka-Petrykowski: Ptaki: profesjonalny przewodnik dla początkujących obserwatorów. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2005, s. 264–265. ISBN 83-7404-128-5.
  • Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: MUZA, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Closed Access logo alternative.svg
Autor: Jakob Voß, influenced by original art designed at PLoS, modified by Wikipedia users Nina and Beao, Licencja: CC0
Closed Access logo, derived from PLoS Open Access logo. Alternative version.
Redirect arrow without text.svg
Redirect arrow, to be used in redirected articles in Wikipedias written from left to right. Without text.
Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Garrulus glandarius rufitergum MHNT 232 Weymouth.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Egg of Eurasian Jay. Collection of Jacques Perrin de Brichambaut.
Garrulus glandarius distribution.jpg
Autor: Donkey shot, Licencja: CC BY-SA 3.0
Distribution of the Eurasian Jay (Garrulus glandarius)
Pisklaki Sojki ok 24 h po wykluciu.jpg
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Pisklaki Sójki w gnieździe: ok 24 h od momentu wyklucia się
Eichelhaeher mit Beute.jpg
Autor: Drahkrub, Licencja: CC BY 3.0
Eurasian Jay (Garrulus glandarius L.) carving prey (a young songbird)
Garrulus glandarius iphigenia.ogg
Autor: Vladimir Yu. Arkhipov, Arkhivov, Licencja: CC BY-SA 3.0
Calls of Eurasian Jay, Crimea, Ukraine
Orvani (1).JPG
Autor: MathKnight, Licencja: CC BY-SA 3.0

Garrulus

Orvani עורבני
Koniec listopada 2006 r. 072.jpg
Autor: Monika Korzeniec, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Feather of Eurasian Jay
Pisklaki Sojki ok 14 dni po wykluciu 1.jpg
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Pisklaki Sójki w gnieździe: ok 10 dni od wyklucia
Eurasian Jay.jpg
Autor: User:Kclama, Licencja: CC SA 1.0
My own photo, Eurasian Jay, Garrulus glandarius japonicus, Fukushima, Japan.
Garrulus glandarius albipectus.jpg
Autor: Richard Bartz, Munich Makro Freak, Licencja: CC BY-SA 2.5
Description: Garrulus glandarius albipectus
01-veic-07-001.jpg
Autor: Hans-Jörg Hellwig, Licencja: CC BY-SA 3.0
Eurasian Jay (Garrulus glandarius)
Perrault Leon Jean Basile The Bird Charmer 1873.jpg
The bird charmer (1873), by Léon Bazille Perrault