Sołońce

Przykładowy profil gleby słonej

Sołońcealkaliczne, sodowe i słono-sodowe gleby, zwykle półpustynne i stepowe. Cechują się wysokim stężeniem jonów Na+ i małą zawartością soli rozpuszczalnych. Występują na całym świecie wzdłuż wybrzeży i na równinnych terenach o wysokich temperaturach podczas lata i niskich opadach. Sołońce są praktycznie nieprzydatne w rolnictwie, uprawiane tylko w niewielkim stopniu – głównie jako wyspy na areale lepszych gleb. W sytuacjach skrajnych są wolne od pokrywy roślinnej, poza tym porośnięte są roślinnością halofilną.

Właściwości chemiczne

Cechą charakterystyczną sołońców jest obecność jonów Na+ (zamiennie także Mg2+)[1] powyżej 2-3%, która może dochodzić nawet do 25%[2]. Przyjmuje się też, że za sołońce uznaje się gleby o zawartości jonów sodu wysycających kompleks sorpcyjny w ponad 15%[3]. Obecność soli powoduje, że sołońce mają zasadowy odczyn (pH większe niż 8,5[4] dochodzące do 10[5]). Z kolei normy FAO definiują sołońce jako gleby słone o przewadze jonów sodu o pH większym niż 8,5 oraz zawierające węglan sodu (Na2CO3)[6]. W porównaniu do sołonczaków sołońce zawierają zwykle mniej soli rozpuszczalnych[3].

Morfologia i właściwości fizyczne

Sołońce charakteryzują się bardzo dużą lepkością w stanie mokrym i zwięzłością (zbitością) w stanie suchym[3][5]. Cechują się także silnie rozdrobnioną warstwą koloidalną i słabą przepuszczalnością wody, co powoduje, że należą do najtrudniejszych gleb do melioracji (zarówno jeśli chodzi o doprowadzenie, jak i odprowadzenie wody). Ich cechą charakterystyczną jest wytrącanie się na powierzchni warstewek czarnego osadu (czarne ziemie alkaiczne/black alkali)[4].

Sołońce nie mają ustalonego profilu glebowego, gdyż ich cechą charakterystyczną nie jest budowa (jak w przypadku np. bielic, rędzin, czarnoziemów), ale zawartość soli. Z tego względu bez badania składu pierwiastków (szczególnie sodu) praktycznie nie da się ich wyróżnić[7].

Najbardziej rozpowszechnionym profilem glebowym sołońców jest A-/AE/-Bna-Cnasa, jednakże mogą mieć profil typowy dla innych gleb[7]. Zapis ten oznacza (od powierzchni):

  • A – poziom próchniczny
  • AE – poziom próchniczny wraz z poziomem wymywania[8]
  • B – poziom wzbogacania
  • C – poziom skały macierzystej
  • na – poziom wzbogacony w sód wymienny
  • sa – akumulacja soli rozpuszczalnych łatwiej niż gips
  • gg – oglejenie od wód gruntowych, z silną redukcją.

Klasyfikacja

W polskiej systematyce[7] sołońce mają rangę typu zaliczanego do działu gleb słonych, rzędu gleb słono-sodowych. Dzielone są na dwa podtypy:

  • sołońce typowe (profil: A-/AE/-Bna-Cnasa) – gleby sodowe o zawartości soli rozpuszczalnych w profilu do głębokości 1 m mniejszej niż 0,2%. Przy dużym stężeniu sodu cechują się brakiem zasolenia[3],
  • sołońce sołonczakowe (profil: A-/na/-Bna-Csanagg) – gleby słono-sodowe o zawartości soli rozpuszczalnych od 0,2 do 2,0%. Po wypłukaniu soli rozpuszczalnych przeklasyfikowywane są na sołońce typowe[3].

Występowanie

Sołońce występują we wszystkich strefach klimatycznych oprócz arktycznej i subarktycznej[9]. Zajmują ok. 1% powierzchni lądów na Ziemi[10], tj. ok. 135 milionów hektarów[1][6]. Występują na rozległych obszarach północno-wschodniej Argentyny i w Chile[10], w południowej Europie (na Ukrainie, Węgrzech, w Rosji, Rumunii i Bułgarii), w Azji (Kazachstan i Chiny), w Republice Południowej Afryki, Australii oraz w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie[1][11]. Wykształcają się w rejonie wybrzeży, gdzie gleby zasalane są wodami morskimi[10], największe powierzchnie zajmują jednak na równinnych terenach w klimacie umiarkowanym i subtropikalnym z gorącym i suchym latem, na obszarach, gdzie roczne opady nie przekraczają 400–500 mm[1]. Sołońce występują najczęściej wśród sołonczaków[12], jednakże w obszarze nad Morzem Kaspijskim oraz w centralnej Kanadzie mogą występować wśród kasztanoziemów i czarnoziemów. W strefie stepów występują wraz z histosolami, a w Sudanie wraz z wertisolami[13].

Tworzą się najczęściej w nieckach, zasilanych wodami zasolonymi i cechującymi się silną ewaporacją[14][15], często stanowiąc wyspy wśród gleb mniej słonych[16]. Obecność sołońców może, chociaż nie musi świadczyć o wyschnięciu jeziora (słonego lub gorzkiego), co z kolei może sugerować, że klimat w danym miejscu w przeszłości był suchy i gorący[17]. Mozaika sołońców, sołonczaków oraz gleb kasztanowych i sołońcowych może występować na brzegach i wyspach lagun, takich jak Siwasz[18]. Oprócz naturalnych solnisk w zasięgu wód morskich lub wypływu podziemnych wód słonych, tego typu gleby mogą mieć charakter antropogeniczny, tworząc się w miejscach stałego dopływu słonych wód kopalnianych lub przemysłowych[7].

Roślinność naturalna

Pionierskie zbiorowisko z solirodem zielnym

Sołońce są porośnięte głównie przez łąki i stepy z roślinnością halofilną. Ze względu na dużą zawartość soli oraz niekorzystny klimat znaczna część obszarów, na których występują sołońce, jest pustynna[9]. W klasyfikacji siedlisk palearktyki wyróżnione są zachodniopontyjskie zagłębienia z sołońcami z roślinnością tworzoną przez murawy mannic (Puccinellia), zbiorowiska z Camphorosma annua, Bassia sedoides, Hordeum hystrix oraz zbiorowisko Pholiurus i babek (Plantago)[19]. Dalej na wschodzie, w Azji Środkowej na sołońcach wykształcają się ubogie zbiorowiska liczące do 5 gatunków z dominacją Artemisia pauciflora, Camphorosma monspeliacum, Anabasis salsa, Atriplex cana, różnymi gatunkami z rodzaju Nanophyton oraz Kochia prostrata i Artemisia lercheana. Najbardziej wysycone chlorkiem sodu siedliska są wolne od roślin. Zbiorowiska pionierskie np. na silnie zasolonych sołońcach otaczających jezioro Baskunczak tworzy soliród zielny (Salicornia europaea) i Halocnemum strobilaceum[15].

Przydatność rolnicza

Sołońce nie są zbyt często używane w rolnictwie ze względu na zasolenie[20] oraz zbyt wysoki odczyn pH[4]. Znakomita większość tych gleb używana jest tylko do ekstensywnego wypasu lub pozostaje nieużytkowana[1]. Sołońce uprawia się praktycznie tylko wtedy, gdy są otoczone lepszymi glebami, w celu uniknięcia wysp na polach, które powodowałyby konieczność dodatkowych manewrów i przekładania urządzeń[16]. Jako perspektywiczny i opłacalny uznaje się na tych glebach rozwój upraw roślin tolerujących wysokie zasolenie (np. łobód Atriplex)[21].

Przygotowanie sołońców do uprawy wymaga głębokiej i częstej orki oraz regularnego zakwaszania (redukcji zasady) przez stosowanie dużych ilości wapna lub gipsu. Słaba przepuszczalność powoduje jednak, że proces należy często powtarzać wraz z przeorywaniem ziemi tak, aby substancje związały się na całej potrzebnej głębokości profilu glebowego. Ilość wymaganej substancji wynosi od kilkunastu do dwudziestu kilku ton gipsu na hektar[22], co sprawia, że procedura ta ma uzasadnienie tylko na małym obszarze wyspy, w celu ujednolicenia jej warunków z resztą areału. Na większą skalę proces ten jest ekonomicznie nieuzasadniony[16]. W niektórych rejonach świata (np. w Armenii) prowadzono daleko idące prace uzdatniające te gleby do upraw z użyciem rozcieńczonego kwasu siarkowego[1].

Przypisy

  1. a b c d e f World reference base for soil resources 2006. FAO, World Soil Resources Reports, 2006, s. 277.
  2. Н. К Балябо, Б Гутина: Мелиорация солонцов в СССР. Москва: 1953.
  3. a b c d e Andrzej Stankiewicz: Gleby słone. Uniwersytet Wrocławski. [dostęp 2010-06-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-10)].
  4. a b c Luis M. Thompson, Frederick R. Troeh: Gleba i jej żyzność. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1978, s. 234.
  5. a b Gulzat Kokoeva: Kokoeva.pdf. [w:] Klasyfikacja gleb słonych doliny Czuj w Kirgistanie na podstawie wielospektralnych obrazów satelitarnych Landsat TM, Landsat ETM+, TERRA ASTER oraz danych naziemnych [on-line]. [dostęp 2010-03-16].
  6. a b FAO: Properties and Management of Drylands – Solonetz. [dostęp 2010-03-31]. (ang.).
  7. a b c d Władysław Trzciński (red.). Systematyka gleb Polski: Wydanie czwarte. „Roczniki gleboznawcze”. XL (3/4), s. 53–54, 1989. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. PWN, Warszawa. ISSN 0080-3642. (pol.). 
  8. Kolejność liter odpowiada stopniowi podobieństwa do odpowiednich poziomów.
  9. a b M.A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, s. 35. ISBN 83-01-02198-5.
  10. a b c Solonetz, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2010-06-09] (ang.).
  11. M.A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981. ISBN 83-01-02198-5.
  12. Luis M. Thompson, Frederick R. Troeh: Gleba i jej żyzność. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1978, s. 239.
  13. FAO: LECTURE NOTES ON THE MAJOR SOILS OF THE WORLD. [dostęp 2010-03-26]. (ang.).
  14. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, s. 229. ISBN 83-01-02198-5.Sprawdź autora:1.
  15. a b Maria Shahgedanova: The physical geography of northern Eurasia. Oxford Regional Environments, 2002, s. 277. ISBN 0-19-823384-1.
  16. a b c Luis M. Thompson, Frederick R. Troeh: Gleba i jej żyzność. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1978, s. 240-241.
  17. M.A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, s. 230. ISBN 83-01-02198-5.
  18. Oxana M. Vinogradova, Tatyana M. Darienko. Terrestrial algae of hypersaline environments of the Central Syvash islands (Kherson Region, Ukraine). „Biologia”. 63 (6). s. 813–823. DOI: 10.2478/s11756-008-0103-2. ISSN 0006-3088. (ang.). 
  19. Pierre Devilliers, Jean Devilliers-Terschuren: A classification of palaearctic habitats. Council of Europe, Nature and Environment, 78, 1998. [dostęp 2010-06-09]. (ang.).
  20. M.A. Głazowska: Gleby kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1981, s. 231. ISBN 83-01-02198-5.
  21. Soils Atlas of Europe. [dostęp 2010-06-09]. (ang.).
  22. W przypadku innych gleb słonych ilość ta na przekracza w bardzo niekorzystnych warunkach 7–8 ton na hektar.

Media użyte na tej stronie

Solonetz.jpg
Autor: Bijltjespad, Licencja: CC BY-SA 3.0
Solonetz profile
Zeekraal.JPG
(c) GerardM z niderlandzkiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
eigen foto. GerardM 21 jul 2004 08:18 (CEST)