Sokrat Starynkiewicz

Sokrat Starynkiewicz

Сократ Старынкевич

generał artylerii
Pełne imię i nazwisko	Sokrat Iwanowicz Starynkiewicz
Data i miejsce urodzenia	18 grudnia?/ 30 grudnia 1820 Taganrog, gradonaczalstwo taganroskie, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	10 sierpnia?/ 23 sierpnia 1902 Warszawa, Królestwo Polskie, Imperium Rosyjskie
Przebieg służby
Lata służby	1836–1892
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego
Odznaczenia

Ostatnie posiedzenie Magistratu Warszawy z udziałem prezydenta Sokrata Starynkiewicza, 1892

Kondukt pogrzebowy Sokrata Starynkiewicza na placu Teatralnym w Warszawie, 26 sierpnia 1902

Tablica pamiątkowa na wieży ciśnień w Zespole Stacji Filtrów

Popiersie Sokratesa Starynkiewicza na terenie Zespołu Stacji Filtrów

Grób na cmentarzu prawosławnym w Warszawie

Sokrat Iwanowicz Starynkiewicz^[1][2], także Sokrates Starynkiewicz^[3] (ros. Сократ Иванович Старынкевич; ur. 18 grudnia^?/ 30 grudnia 1820 w Taganrogu, zm. 10 sierpnia^?/ 23 sierpnia 1902 w Warszawie) – generał rosyjski, pełniący obowiązki prezydenta Warszawy w latach 1875–1892.

Życiorys

Pochodził z rodziny szlacheckiej^[4]. Ojciec Iwan był filologiem klasycznym, dyrektorem gimnazjum w Taganrogu^[5]. Był najstarszy spośród dziesięciorga dzieci Starynkiewiczów^[5].

Uczył się w Instytucie Szlacheckim w Moskwie, który ukończył w wieku 16 lat^[6]. Po kilkunastu miesiącach służby wojskowej w artylerii podjął studia w Wyższej Szkole Artylerii w Petersburgu, którą ukończył w 1841 w stopniu podporucznika^[6].

Po otrzymaniu stopnia oficerskiego pełnił służbę sztabową. W 1849 jako adiutant dowódcy korpusu brał udział w rosyjskiej interwencji na Węgrzech. Od 1855 roku pełnił służbę w Głównym Sztabie I Armii w Warszawie, gdzie awansował do stopnia pułkownika. W 1861 roku na rozkaz namiestnika Królestwa Polskiego dowodził akcją pacyfikacyjną przeciwko zbuntowanym chłopom pięciu gmin na Lubelszczyźnie.

Od 1863 kierował kancelarią generała-gubernatora noworosyjskiego i besarabskiego Pawła Kotzebue w Odessie; awansował wtedy na stopień generała-majora^[7]. Podczas pięciu lat pracy na tym stanowisku dał się poznać ze swojej bezkompromisowej uczciwości, a także życzliwości i uprzejmości^[8].

W latach 1868–1871 pełnił funkcję gubernatora chersońskiego^[9].

Po przejściu na emeryturę zarządzał majątkami księcia Anatola Demidow San-Donato (a po śmierci Demidowa w 1870 majątkami jego syna Pawła) w guberniach kijowskiej i podolskiej^[10].

Prezydent Warszawy

16 października 1875 na wniosek generała-gubernatora warszawskiego Pawła Kotzebue − swego dawnego zwierzchnika − został powołany na stanowisko prezydenta Warszawy (właśc. na stanowisko „pełniącego obowiązki prezydenta”, ten tytuł nie został zmieniony do końca jego urzędowania w 1892)^[11][12]. Przyjechał do Warszawy i rozpoczął urzędowanie 1 grudnia 1875^[12].

Po zapoznaniu się z sytuacją w swoim nowym miejscu pracy za najpilniejszą uznał poprawę stanu higieny w mieście i zdrowotności jego mieszkańców^[12]. Jego największą zasługą było zbudowanie w kolejnych latach miejskiego systemu wodno-kanalizacyjnego ze Stacją Filtrów na Koszykach, dokąd ze Stacji Pomp Rzecznych na Czerniakowie doprowadzono wodę czerpaną z Wisły.

Dzięki swojej energii i umiejętności przekonywania przezwyciężył biurokratyczne przeszkody w Petersburgu dotyczące finansowania tego wielkiego projektu^[13], a także krytykę jego licznych polskich przeciwników (m.in. właścicieli warszawskich kamienic)^[14]. Przesłanie przez Starynkiewicza szczegółów planowanych rozwiązań wodno-kanalizacyjnych do prasy wywołało bowiem medialną burzę^[14]. Odpowiadając na głosy krytyczne opublikował on wtedy kilkanaście artykułów polemicznych, przekonywał swoich adwersarzy w bezpośrednich rozmowach, a w 1880 zorganizował trzy publiczne spotkania z kierownikiem prac Williamem Heerleinem Lindleyem, w czasie których wyjaśniono wiele kwestii spornych^[14]. W 1881, po zaakceptowaniu projektu przez cara Aleksandra III, Starynkiewicz powołał Komitet Budowy Kanalizacji i Wodociągów m. Warszawy (nazywany zwyczajowo Komitetem Kanalizacyjnym) i sam stanął na jego czele^[14]. Na jednym z posiedzeń Komitetu podjęto decyzję, że przy pracach wodociągowych i kanalizacyjnych będą zatrudniani inżynierowie i robotnicy polscy oraz że materiały budowalne i półfrabrykaty będą kupowane w kraju^[14]. Budowę rozpoczęto w 1883^[14].

W Warszawie powstał jeden z najnowocześniejszych w Europie systemów dostarczania wody pitnej i odprowadzania ścieków, co znacząco poprawiło sytuację sanitarną miasta^[15]. Usunięcie rynsztoków i kanałów umożliwiło także podniesienie estetyki przestrzeni publicznej, urządzenie nowych terenów zielonych i nasadzenia drzew^[15].

Inne dokonania Starynkiewicza na stanowisku prezydenta to m.in.:

• wzrost dochodów miasta (bez zwiększania obciążeń podatkowych mieszkańców) z 1,5 mln rubli w 1875 do 3,3 mln rubli w 1892^[a][3]
• uruchomienie pierwszej publicznej linii tramwaju konnego (1881)^[16]; w 1889 linii było 17^[17]
• poszerzenie i wybrukowanie wielu ulic, tzw. kocie łby zastępowano granitową kostką, pod koniec jego prezydentury zastosowano także pierwsze nawierzchnie betonowe
• powołanie Towarzystwa Asenizacyjnego, zajmującego się wywozem z miasta nieczystości, a z brukowanych ulic także błota i śniegu (1883)
• powołanie Komitetu Plantacyjnego (1889), odpowiedzialnego za tworzenie nowych parków, skwerów i pasów zieleni, inicjatora utworzenia m.in. parku Ujazdowskiego (1893)^[18]; była to druga (obok Komitetu Kanalizacyjnego) stała organizacja obywatelska działająca przy magistracie^[19]
• zainstalowanie przez amerykańskie towarzystwo International Bell Telephone pierwszej centrali i uruchomienie sieci telefonicznej^[3]
• otwarcie cmentarza Bródnowskiego na terenach wykupionych w tym celu przez miasto^[3][20]
• renowacja kolumny Zygmunta^[3]
• wystąpienie z inicjatywą budowy na cmentarzu Bródnowskim kaplicy rzymskokatolickiej (obecny kościół św. Wincentego à Paulo) i przekazanie na ten cel drewna użytego do renowacji kolumny Zygmunta^[21]
• modernizacja oświetlenia ulicznego^[3] (wprowadzenie na polecenie Starynkiewicza gazowych latarni dwupalnikowych zamiast jednopalnikowych)^[22]
• budowa nowej gazowni na Woli^[3]
• rozpoczęcie w 1885 projektu regulacji 11,7 km lewego brzegu Wisły od mostu Kierbedzia w górę rzeki^[23]
• poszerzenie niektórych ulic i wytyczenie nowych^[3]
• usprawnienie ruchu kołowego m.in. poprzez przebicie ul. Próżnej do placu Grzybowskiego (1880)^[24] i ulicy Miodowej do Krakowskiego Przedmieścia (1888)^[25];
• pozyskanie środków finansowych na wyposażenie kościoła Wszystkich Świętych (z racji pełnionego urzędu był członkiem komitetu budowy tej świątyni)^[26]; budowę tego kościoła, sam będąc głęboko wierzącym prawosławnym, wspierał także ze środków prywatnych^[22]
• wsparcie finansowe przez miasto restauracji katedry św. Jana i kościoła św. Anny^[22]
• zbudowanie sieci skanalizowanych, ogólnodostępnych szaletów miejskich^[3]
• wyodrębnienie w Wydziale Administracyjnym magistratu Sekcji Statystycznej i powołanie na stanowisko jej kierownika Witolda Załęskiego, z którego inicjatywy 9 lutego 1882^[22] przeprowadzono na koszt miasta nowoczesny jednodniowy spis ludności Warszawy^[27]; drugi taki spis przeprowadzono 1 stycznia 1887^[22]; Starynkiewicz uważał, że statystyka jest niezbędna do kierowania gospodarką miejską^[22] (pełnił także funkcję wiceprzewodniczącego Warszawskiego Komitetu Statystycznego)^[28].

Cechował go proobywatelski styl sprawowania urzędu, m.in. z jego inicjatywy magistrat zapraszał przedstawicieli mieszkańców do uczestnictwa z głosem doradczym w posiedzeniach komisji planistycznych^[29].

Za jego rządów obszar Warszawy nieznacznie się powiększył. Po zlikwidowaniu w 1875 okopów Lubomirskiego włączono do miasta cmentarze Powązkowski i żydowski. Inkorporacji uległ również obszar pomiędzy ulicami Wolską, Żytnią i Młynarską. Po kolejnych 14 latach przyłączono fragmenty Woli między ulicami Karolkową i Młynarską oraz mały obszar na Czerniakowie ze Stacją Pomp Rzecznych. W 1889 przyłączono także fragment Targówka, Szmulowiznę i Nową Pragę^[30]. Od tego czasu powierzchnia Warszawy wynosiła 32,7 km² i nie zmieniła się aż do wielkiej inkorporacji w 1916.

Starynkiewicz nie mówił po polsku, ale doskonale ten język rozumiał. Jego mieszkanie przy ul. Rysiej 5 stało otworem dla wszystkich. Na jego prośbę Polacy rozmawiali przy nim w ojczystym języku, sam używał rosyjskiego (lub francuskiego w rozmowach z Polakami nieznającymi rosyjskiego). Prasa warszawska określała go jako „Nasz Szanowny Prezydent”, co cenzura zmieniała na „Jego Ekscelencja jenerał-major S.I. Starynkiewicz”^[31]. Jego liczne artykuły, które pisywał do warszawskich czasopism, były tłumaczone na język polski przez jego przyjaciela Józefa Keniga.

W latach 1875–1895 był członkiem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, a na przełomie lata 80. i 90. XIX wieku był przewodniczącym Wydziału Tanich Kuchni towarzystwa^[32]. Udostępniał sale magistratu w pałacu Jabłonowskich na imprezy świąteczne dla ubogich dzieci, amatorskie przedstawienia z których dochód był przeznaczony na cele dobroczynne, a także filantropijne koncerty^[32]. Organizował także pomoc dla powodzian podczas wylewów Wisły (największe miały miejsce w latach 1880, 1884 i 1888)^[32].

Zakończył urzędowanie 12 września 1892^[3]. Pozostał w Warszawie^[28]. Współpracował ze swoim następcą Mikołajem Bibikowem. W uznaniu zasług przyznano mu bardzo wysoką emeryturę w wysokości 3 tys. rubli rocznie^[33].

Zmarł w Warszawie. W jego pogrzebie wzięło udział około 100 tys. osób. Zgodnie ze swoim życzeniem został pochowany na cmentarzu prawosławnym na Woli – w jego zachodniej części, przy cerkwi Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej (wcześniej i obecnie kościół św. Wawrzyńca). W związku z zamknięciem dla pochówków części nekropolii, która przylegała do zwróconej w 1916 Kościołowi katolickiemu świątyni, jego ciało zostało ok. 1932 ekshumowane i pochowane w obecnym miejscu we wschodniej części cmentarza prawosławnego (kwatera 42)^[34].

W swoich pamiętnikach wielokrotnie podkreślał, że jest rosyjskim patriotą. Jednocześnie jest uważany za jednego z najbardziej kompetentnych i zasłużonych prezydentów miasta, cieszył się uznaniem już współczesnych (m.in. Bolesława Prusa i Aleksandra Świętochowskiego). Był powszechnie lubiany i szanowany przez mieszkańców Warszawy za uczciwość, pracowitość oraz życzliwość dla Polaków^[28][35][36].

Życie prywatne

Sfera jego życia prywatnego przez długi czas pozostawała „białą kartą”, do czasu pojawienia się w 2000 r. na wystawie w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy pt. „Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX wieku” jego zamieszkałej w Paryżu prawnuczki, Elizabeth Starynkevicz-Millet. Udostępniła ona później kuratorowi tej wystawy, Andrzejowi Sołtanowi, kopię dziennika S. Starynkiewicza pisanego w latach 1887–1897. W 2005 dziennik został wydany przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Był żonaty z Tatianą z domu Tukałową^[32] (nazywał ją „Taniczką”). Miał czterech synów i córkę^[32]. Najstarszy, Aleksander, lekarz chirurg w Szpitalu Ujazdowskim^[32], zmarł w 1883 w wyniku zakażenia, którego nabawił się podczas operacji. Został pochowany na cmentarzu prawosławnym w Warszawie^[32]. Najmłodszy – Paweł – zmarł na gruźlicę. Pozostali dwaj to Konstanty, który wybrał karierę wojskową, dosłużył się stopnia generała i będąc gubernatorem symbirskim, zginął w 1906 w Charkowie w wyniku zamachu bombowego^[37], oraz Dymitr – który był anarchistą, sprzyjał rewolucji październikowej i zmarł w 1919 r. w Rostowie. Najmłodsza z rodzeństwa – Maria – zmarła w 1941 podczas blokady Leningradu^[31].

Odznaczenia

• Order Orła Białego^[32]
• Order Świętej Anny (I i III klasy)^[32]
• Order Świętego Włodzimierza (II i IV klasy)^[32]
• Order Świętego Stanisława^[32]
• Order Leopolda (I klasy)^[32]
• Order Korony Żelaznej^[32]

Upamiętnienie

• Plac Sokratesa Starynkiewicza, założony i nazwany imieniem prezydenta w 1893^[28][38]. Przed utworzeniem placu, w 1892 nazwę Sokratesa Starynkiewicza nadano czasowo ul. Filtrowej^[39].
• Popiersie z 1907 dłuta Jana Woydygi znajdujące się na terenie Zespołu Stacji Filtrów Williama Lindleya^[37]. Zniszczone podczas powstania warszawskiego, zostało zrekonstruowane w 1996^[40].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Anna Słoniowa: Sokrates Starynkiewicz. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN 83-01-02798-3.
• Sokrates Starynkiewicz, Dziennik 1887-1897, 2001.
• Antoni Zaleski, Towarzystwo Warszawskie. Listy do przyjaciółki przez baronową XYZ, 1971.
• Krystyna Held-Olsińska, Rosyjski warszawiak, [w:] „Polityka” 2012, nr 37, s. 58–60.

Linki zewnętrzne

• Biogram Sokrata Starynkiewicza w Internetowym Polskim Słowniku Biograficznym
• Artykuł o Sokratesie Starynkiewiczu na stronach „Przeglądu Prawosławnego”