Sporek polny

Sporek polny
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządgoździkopodobne
Rządgoździkowce
Rodzinagoździkowate
Rodzajsporek
Gatuneksporek polny
Nazwa systematyczna
Spergula arvensis L.
Sp. pl. 1:440. 1753

Sporek polny (Spergula arvensis L.) – gatunek jednorocznej rośliny zielnej z rodziny goździkowatych. Występuje w Europie, Azji (w części zachodniej, na Syberii i Kaukazie) i Afryce Północnej, rozprzestrzenił się także na Azorach[3]. Archeofit pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich[4]. Jeden z jego podgatunków, związany wyłącznie z uprawami lnu sporek polny olbrzymi uważany jest obecnie za całkowicie wymarły[5].

Morfologia
Kwiaty

Morfologia

Pokrój
Długość 10-50 cm[6]
Łodyga
Obła, wznosząca się i bogato rozgałęziona, zielona, często czerwono nabiegła zwłaszcza w przypadku pędów kwiatonośnych, od 10 cm do nawet 1 m długości – w zależności od podgatunku oraz czasu jaki roślina ma na rozwój.
Liście
Kluseczkowate (równowąskie i mięsiste) z dłoniasto rozgałęzionymi przylistkami i zawsze w ich kątach występującymi krótkopędami dają wrażenie gęstego ulistnienia okółkowego (jak u skrzypu). Same liście gruczołowato owłosione i lepkie, mają biegnącą spodem bruzdę[6].
Kwiaty
Mogą ulegać samozapyleniu, od czerwca do października otwierają się przy ładnej pogodzie, białe (czasami różowo nabiegłe), drobne, 4–8 mm średnicy, pięciokrotne, na długich, po przekwitnięciu zwisających, ogruczolonych szypułkach zebrane w kwiatostany typu wierzchotki dwuramiennej[6].
Owoc
Torebka pękająca od góry. Nasiona czarne lub białawo nakrapiane, okrągłe z cienkim, błonowatym pierścieniem wokół nadającym im właściwości lotne (anemochoria).
Korzeń
Palowy, wrzecionowaty.

Systematyka i zmienność

Gatunek o dużej zmienności. Wyróżniono cztery podgatunki[5]:

  • Spergula arvensis subsp. arvensis - sporek polny typowy. Kwiaty nagie, łodyga rozgałęziona, naga, długości do 50 cm. Nasiona o średnicy do 1,2 mm, pokryte drobnymi brodawkami[5]. W Polsce pospolity[4].
  • Spergula arvensis subsp. sativa (Weihe) Mert. et Koch - sporek polny siewny. Liście mięsiste, łodyga wysokości do 30-60 mm, mięsista, gruba. Nasiona do 3 mm średnicy, delikatnie punktowane[5]. Podgatunek dawniej uprawiany[4].
  • Spergula arvensis subsp. linicola (Boreau) Janchen - sporek polny lnowy. Łodyga wysokości 30-60 cm, nierozgałęziona lub rozgałęziona tylko w nasadzie. Nasiona gładkie[5]. Dawniej jako chwast w uprawach lnu[4].
  • Spergula arvensis subsp. maxima (Weihe) O. Schwarz - sporek polny olbrzymi. Łodyga wysokości 50-100 cm, masywniejsza niż u pozostałych podgatunków, słabo lub nierozgałęziona, zazwyczaj poza kwiatostanem naga. Nasiona długości 1,3-2,8 mm i szerokości 1-2,5 mm, prawie kuliste, nieznacznie oskrzydlone (do 0,2 mm szerokości), matowoczarne z wydłużonymi, czasem maczugowatymi brodawkami. Podgatunek ukształtowany na skutek presji selekcyjnej w uprawach lnu (archaeophyta anthropogena), gdzie dawniej dość pospolicie występował jako chwast. Dzis uważany jest za takson całkowicie wymarły[5].

Zdaniem niektórych autorów ostatni z wymienionych podgatunków powinien zostać wyłączony jako odrębny gatunek Spergula maxima Weihe z dwoma podgatunkami: S. m. subsp. maxima oraz S. m. subsp. linicola (Boreau) Dvorák[5].

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Występuje obficie na glebach ubogich w wapń, piaszczystych tam gdzie roślinność otoczenia jest uboga i dostępne są niezarośnięte miejsca[6]. Szczególnie obficie występuje na polach uprawnych (chwast[6][7]) na których nie wykonano podorywki, zwłaszcza po roślinach zbożowych i strączkowych[6]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Stellarietea mediae, oraz wyróżniający dla związków (All.): Aperion spicae-venti i Panico-Setarion[8]. Sporek polny olbrzymi Spergula arvensis subsp. maxima stanowił natomiast takson diagnostyczny dla skupiającego zbiorowiska chwastów lnu związku Lolio-Linion[5]. Kwitnie od czerwca do września[6]. Liczba chromosomów 2n = 18, 36[9].

Sporek polny olbrzymi występował prawie wyłącznie w tradycyjnie pielęgnowanych uprawach lnu

Zagrożenia i ochrona

Sporek polny olbrzymi Spergula arvensis subsp. maxima uważany jest obecnie za takson wymarły w Polsce oraz prawdopodobnie całkowicie wymarły w całym swoim zasięgu geograficznym (Syberia, wschodnia i centralna Europa). Przyczyną jego ustąpienia było ograniczenie areału upraw lnu oraz intensyfikacja zabiegów agrotechnicznych w zachowany uprawach, w tym stosowanie herbicydów oraz oczyszczonego ziarna siewnego (takson speirochoryczny)[5]. Został umieszczony na polskiej czerwonej liście w kategorii RE (wymarły na obszarze Polski)[10].

Zastosowanie

Niekiedy jest uprawiany jako roślina pastewna[6].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website [online], Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-12] (ang.).
  3. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-12].
  4. ↑ a b c d Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  5. ↑ a b c d e f g h i J. Proćkow, A. Faltyn, P. Jarzembowski: Spergula arvensis subsp. maxima (Caryophyllaceae) - wymarły chwast lnu na Dolnym Śląsku. Acta Botanica Silesiaca, Supplementum, 2011.
  6. ↑ a b c d e f g h Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i Zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997, s. 284. ISBN 83-7073-092-2.
  7. ↑ Włodzimierz Tymrakiewicz: Atlas chwastów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1976, s. 100.
  8. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, 2005. ISBN 83-01-14439-4.
  9. ↑ Spergula arvensis na Flora of North America [dostęp 2013-12-13].
  10. ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

Bibliografia

  • Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i Zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997. ISBN 83-7073-092-2.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
348 Spergula arvensis.jpg
Original Description
Spergel, Spergula arvensis L.
Grand-Reng JPG01.jpg
Autor: Jean-Pol GRANDMONT, Licencja: CC BY-SA 3.0
Grand-Reng (Belgium), linen (Linum usitatissimum) field in the springtime.