Stanisław Gustaw Jaster

Stanisław Gustaw Jaster Hel
Data i miejsce urodzenia	1 stycznia 1921 Lwów
Data i miejsce śmierci	po 12 lipca 1943 Warszawa (prawdopodobnie)
Przebieg służby
Siły zbrojne	Armia Krajowa
Jednostki	Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa Akcja w Celestynowie
Odznaczenia

Stanisław Gustaw Jaster ps. „Hel” (ur. 1 stycznia 1921 we Lwowie, zm. po 12 lipca 1943 w Warszawie) – polski harcerz, uciekinier z obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, żołnierz Armii Krajowej.

Zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach po 12 lipca 1943 roku; prawdopodobnie został zabity przez kolegów z konspiracji. W 1968 roku został oskarżony przez Aleksandra Kunickiego o współpracę z Gestapo i doprowadzenie do rozbicia oddziału specjalnego „Osa”-„Kosa 30”, co zapoczątkowało wieloletnią i emocjonalną debatę. Zdaniem wielu historyków i kombatantów Jaster był niewinny, a jego śmierć była rezultatem tragicznej pomyłki. Sprawa ta była jednym z najbardziej tajemniczych i kontrowersyjnych epizodów w historii Polskiego Państwa Podziemnego.

25 września 2019 roku Jaster został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, co może być uznane za jego symboliczną rehabilitację.

Życiorys

Okres przedwojenny

Urodził się 1 stycznia 1921 roku we Lwowie jako starszy z dwóch synów Stanisława Jastera i jego żony Eugenii z d. Sosnowskiej^[1]. Rodzina Jasterów znana była z tradycji patriotycznych^[2]. Stanisław senior, kawaler m.in. Orderu Virtuti Militari^[3], od czasów szkolnych był zaangażowany w działalność niepodległościową, a po wybuchu I wojny światowej wstąpił ochotniczo do Legionów Polskich^[4]. W latach 1914–1915 walczył w szeregach 2. pułku piechoty, odnosząc ciężkie rany w bitwie pod Rarańczą^[5]. Uczestniczył także w obronie Lwowa, a szeregi odrodzonego Wojska Polskiego opuścił w stopniu majora (1929)^[6]. Z kolei Eugenia Jaster była w młodości członkinią Żeńskiego Oddziału Polskich Drużyn Strzeleckich we Lwowie, a później służyła jako sanitariuszka w Legionach Polskich i w czasie obrony Lwowa^[7].

W latach trzydziestych sytuacja materialna Jasterów była trudna. Po odejściu ze służby skarbowej (1936), bezrobotny Stanisław senior przez pewien czas był zmuszony prowadzić kiosk owocowo-warzywny w Halach Mirowskich^[8] (w czym pomagali mu synowie)^[9]. Dzięki wysiłkom matki, zatrudnionej w Komunalnej Kasie Oszczędności, rodzina uniknęła jednak drastycznego obniżenia stopy życiowej^[10][11].

W okresie dorastania Stanisław Gustaw dał się poznać jako chłopiec o niepokornym i niespokojnym charakterze. Z powodu problemów wychowawczych, często zmieniał szkoły: początkowo uczęszczał do stołecznego Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Księcia Józefa Poniatowskiego, później do Korpusu Kadetów nr 1 we Lwowie. W tej ostatniej szkole ukończył IV klasę i zdał małą maturę, lecz po upływie roku zwolnił się na własną prośbę, zniechęcony panującymi w korpusie stosunkami^[12]. Ostatecznie został przyjęty do warszawskiego Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Czackiego, gdzie w maju 1939 roku złożył egzamin maturalny^[13]. Według niektórych źródeł planował podjęcie studiów na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, czemu przeszkodził wybuch II wojny światowej^[2].

Podobnie jak rodzice należał do harcerstwa. Uprawiał liczne sporty, przy czym jego największą pasją było żeglarstwo (posiadał patent sternika Jachtowej Żeglugi Śródlądowej). Wśród rówieśników znany był z koleżeństwa, brawury i tężyzny fizycznej^[14]. Jednocześnie zdradzał zainteresowanie sztuką, w szczególności fascynował się malarstwem^[15].

Od kampanii wrześniowej do aresztowania

We wrześniu 1939 roku razem z ojcem i młodszym bratem prawdopodobnie brał udział w obronie Warszawy. Przed kapitulacją, Jasterowie mieli jakoby ukryć dużą ilość broni w swoim mieszkaniu, przy ul. Pogonowskiego 11/13, na Żoliborzu^[16].

Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji, rodzina Jasterów włączyła się w działalność podziemną. W ich mieszkaniu przechowywano broń i zakazane książki, organizowano tajne spotkania i czytano konspiracyjną prasę^[17]. W tym okresie Stanisław Gustaw prawdopodobnie nawiązał kontakt z dwoma członkami ZWZ, którzy w późniejszym czasie odegrali znaczącą rolę w warszawskiej konspiracji: Stanisławem Januszem Sosabowskim i Ludwikiem Bergerem^[18][19].

Mimo wojny i okupacji, nie porzucił zainteresowań artystycznych. Wiadomo, że uczęszczał na tajne kursy malarstwa i techniki rysunku organizowane przez artystę malarza, Antoniego Suchanka^[20].

Uwięzienie i ucieczka z Auschwitz

19 września 1940 roku został aresztowany podczas wielkiej łapanki, urządzonej przez Niemców na Żoliborzu. Jego zatrzymanie było skutkiem nieszczęśliwego zbiegu okoliczności. Uciekając przed Niemcami, ukrył się bowiem z grupką młodszych chłopców, w ruinach spalonej willi. W pewnym momencie, jeden z uciekinierów trącił nogą cegłę, która upadła obok stojącego pod budynkiem oficera. Zaalarmowani Niemcy, zatrzymali ukrywających się w ruinach Polaków; młodszych chłopców po pewnym czasie zwolniono, lecz Jaster jako najstarszy z zatrzymanych został oskarżony o próbę zamachu na oficera i osadzony na Pawiaku^[21]. 21 listopada 1940 roku został wywieziony do KL Auschwitz^[22]. W liczącym 300 więźniów transporcie dotarł do obozu następnego dnia^[23].

W Auschwitz został oznaczony obozowym numerem 6438. Jako więzień, pracował najpierw w tzw. Strassenbaukommando^[a], a później w magazynach SS, mieszczących się w zabudowaniach dawnego Monopolu Tytoniowego (Hauptwirtschaftslager – dalej HWL)^[21][24]. W 1941 roku zachorował na tyfus, lecz udało mu się wrócić do zdrowia^[25]. W międzyczasie, jego rodzina podejmowała bezskuteczne starania u władz niemieckich, celem wydostania go z obozu^[26]. W czasie pobytu w Auschwitz, wstąpił do podziemnego Związku Organizacji Wojskowej, utworzonego przez rtm. Witolda Pileckiego^[27]. Nie porzucił także pasji malarskiej^[20]. Według relacji narzeczonej, Anny Danuty Leśniewskiej, w zamian za żywność i przysługi wykonywał nawet portrety esesmanów i więźniów funkcyjnych^[28].

Budynek przedwojennego Monopolu Tytoniowego w Oświęcimiu, w którym ulokowano magazyny HWL

Jednym z więźniów pracujących w garażach HWL był Eugeniusz Bendera. Wiosną 1942 roku Politische Abteilung (obozowe Gestapo) umieściło go na liście osób przeznaczonych do rozstrzelania, lecz wykonanie wyroku zostało chwilowo odłożone, w związku z koniecznością zakończenia przez Benderę remontu kilku samochodów. Nie mając nic do stracenia, postanowił zaryzykować ucieczkę z obozu^[29][30]. W swój zamiar wtajemniczył dwóch więźniów zatrudnionych w HWL: Kazimierza Piechowskiego (harcerza z Tczewa), a następnie Józefa Lemparta (zakonnika z Wadowic)^[31]. Plan ucieczki przewidywał, że celem zapobieżenia odwetowym represjom wobec współwięźniów uciekinierzy będą udawać członków fałszywego komanda roboczego, które obsługuje wózek-platformę (Rollwagenkommando). Zazwyczaj tego typu komanda składały się z czterech więźniów, stąd spiskowcy, aby nie wzbudzić podejrzeń, musieli dokooptować do swego grona jeszcze jedną osobę^[32]. Ucieczkę zaproponowano Alfonsowi Kiprowskiemu, który jednak zrezygnował, gdy autorzy planu nie zgodzili się na dołączenie do grupy jego bliskiego przyjaciela^[2]. Odmówił także inny przyjaciel Piechowskiego, Tadeusz Banasiewicz^[33]. Ostatecznie do grupy dołączył Stanisław Jaster. O wyborze jego osoby zadecydowała znajomość Jastera z Piechowskim i dobra opinia, którą cieszył się wśród współwięźniów^[34].

Steyr 220 w wersji cabrio. Takim pojazdem Jaster wraz z towarzyszami uciekli z Auschwitz

W sobotę 20 czerwca 1942 roku^[b] w godzinach popołudniowych czterech spiskowców upozowanych na członków Rollwagenkommando dostało się w pobliże magazynów HWL. Bendera podrabianym kluczem otworzył garaż, natomiast jego towarzysze przedostali się do podziemi HWL przez obluzowany wcześniej właz do bunkra koksowego. Następnie posługując się podrobionymi kluczami, otworzyli kotłownię i kancelarię, a drzwi do magazynu z bronią i mundurami wyłamali znalezionym w piwnicy łomem. W magazynie przebrali się w esesmańskie mundury i zabrali karabiny, pistolety, granaty, amunicję i żywność. Z garażu, wzięli odkryty samochód osobowy marki Steyr 220, którym często posługiwał się szef HWL, SS-Hauptsturmführer Kreutzmann (niektóre źródła podają, prawdopodobnie błędnie, że pojazd należał do komendanta obozu)^[c]. Następnie bez przeszkód ze strony Niemców opuścili obóz i odjechali w kierunku południowo-wschodnim. W rejonie Makowa Podhalańskiego samochód uległ awarii, stąd uciekinierzy byli zmuszeni porzucić pojazd i kontynuować ucieczkę pieszo. Wkrótce grupa rozdzieliła się^[35]. Opuszczając Auschwitz, Jaster zabrał ze sobą raport rtm. Pileckiego. Był to zapewne jeden z powodów, dla których mimo wysokiego ryzyka, zdecydował się wrócić do rodzimej Warszawy^[36].

Była to jedna z najbardziej brawurowych ucieczek w historii Auschwitz-Birkenau^[37]. Wywołała wielkie wrażenie w obozie i wpłynęła dodatnio na morale więźniów^[38]. Za uciekinierami wystawiono kilka listów gończych, w których znalazły się m.in. ich rysopisy^[39]. Niemieckie władze miały także wyznaczyć nagrodę w wysokości 500 tys. złotych za ujęcie uciekinierów lub wskazanie miejsca ich pobytu^[40][41]. W wyniku śledztwa przeprowadzonego przez obozowe władze, na śmierć w bunkrze głodowym został skazany kapo z HWL, reichsdeutsch Kurt Pachala vel Pachale^[42]. Kazimierz Piechowski twierdził, powołując się na relację Alfonsa Kiprowskiego, że siedmiu oficerów i podoficerów SS, których obarczono odpowiedzialnością za dopuszczenie do ucieczki więźniów, zostało karnie skierowanych na front wschodni^[43].

Nie zastosowano zbiorowych represji wobec więźniów^[44]. Ukarano natomiast rodziny uciekinierów. Już 21 czerwca Gestapo aresztowało w Warszawie rodziców Jastera^[45] (oboje zginęli w Auschwitz)^[d]. Zatrzymano również matkę Józefa Lemparta (zginęła w Auschwitz) i żonę Eugeniusza Bendery^[45] (według innego źródła, jego matkę)^[42].

Walka w szeregach Armii Krajowej

Jaster zatrzymał się początkowo u swojej koleżanki, Anny Danuty Leśniewskiej zamieszkałej w podwarszawskim Komorowie^[46]. Zdołał odnaleźć młodszego brata^[e], który uniknął aresztowania, gdyż w momencie akcji Gestapo przebywał poza domem^[41]. Bracia zamieszkali w wynajętym mieszkaniu przy ul. Wilanowskiej na warszawskim Solcu. Przybrali fałszywe nazwiska „Stanisław Król” i „Andrzej Adamczewski”. Na życie zarabiali jako tragarze pomagający przy przeprowadzkach^[46]. Przy pomocy rodziny Leśniewskich Stanisław wynajął jeszcze zapasowe mieszkanie przy ul. Spacerowej w Komorowie (był już w tym czasie zaręczony z Anną Danutą). Stale trapiły go jednak problemy finansowe^[46].

Po powrocie do stolicy Jaster przekazał raport rtm. Pileckiego przedstawicielom Polskiego Państwa Podziemnego. Następnie zaangażował się w działalność konspiracyjną^[47]. Początkowo był związany z oddziałem por. Stanisława Janusza Sosabowskiego ps. „Stasinek”, później uzyskał oficjalny przydział do Organizacji Specjalnych Akcji Bojowych („Osa”-„Kosa 30”), będącym elitarnym i głęboko zakonspirowanym oddziałem dyspozycyjnym Komendanta Głównego Armii Krajowej^[48]. Przybrał pseudonim „Hel” (aluzja do gazu, który „ciągle się ulatnia”)^[41]. Uczestniczył w wielu akcjach bojowych oddziału: m.in. osobiście zlikwidował niemieckiego konfidenta, mec. Wojciecha Wróblewskiego, kierował nieudanym zamachem na funkcjonariusza warszawskiego Gestapo, Karola Schulza^[f], a także był zaangażowany w organizację nieudanego zamachu na starostę garwolińskiego, Karla Freudenthala^[49][50]. Pewne dowody wskazują, że obok służby w szeregach „Osy”-„Kosy 30” mógł mieć także związki z organizacją „Wachlarz”^[51].

Bracia Jasterowie mieli nadzieję, że uda im się odbić matkę z rąk Niemców. Z racji swej znajomości z żołnierzami Szarych Szeregów, Józefem Saskim ps. „Katoda” i Janem Rodowiczem ps. „Anoda”, Stanisław wziął „gościnny” udział w akcji odbicia więźniów pod Celestynowem (z 19 na 20 maja 1943)^[52]. Podczas ataku na niemiecki transport wyróżnił się szczególną odwagą i opanowaniem^[53][54]; wbrew swym nadziejom wśród uwolnionych więźniów nie znalazł jednak matki^[55].

Jaster zdawał sobie sprawę, że będąc osobą intensywnie poszukiwaną przez Gestapo, podejmuje wielkie ryzyko, zostając w Warszawie. Chcąc zminimalizować zagrożenie starał się często zmieniać ubiór i wygląd zewnętrzny (m.in. tlenił włosy i wykorzystywał protezy przednich zębów). Będąc blondynem o blisko dwumetrowym wzroście z powodzeniem wykorzystywał swój „nordycki wygląd”, aby uchodzić za agenta Gestapo w cywilu. Z czasem zaczął posługiwać się fałszywymi dokumentami wystawionymi na „SS-Unterscharführera, Josefa Schmidta”^[56].

Śmierć

Kościół św. Aleksandra w Warszawie (wygląd przedwojenny), miejsce aresztowania żołnierzy oddziału „Osa”-„Kosa 30”

W sobotę 5 czerwca 1943 roku Gestapo niespodziewanie otoczyło kościół pw. św. Aleksandra na warszawskim placu Trzech Krzyży, w którym odbywał się ślub por. Mieczysława Uniejewskiego ps. „Marynarz”, oficera „Osy”-„Kosy 30”, z siostrą żołnierza tego oddziału, Teofilą Suchanek (córką Antoniego Suchanka). Niemcy zatrzymali niemal wszystkie przebywające w kościele osoby, w tym blisko 25 żołnierzy oddziału, którzy wbrew wszelkim zasadom konspiracji wzięli udział w uroczystości^[57][58][59]. Aresztowanych nowożeńców razem z całym orszakiem weselnym, przewieziono na Pawiak, gdzie po szybkiej selekcji zostawiono 56 zatrzymanych^[60]. Niedługo później zaszły wypadki, które wskazały, że akcja Gestapo nie miała przypadkowego charakteru. Leon Wanat, więzień i kronikarz Pawiaka – wspominał, że po kilku dniach niektórych więźniów aresztowanych w kościele św. Aleksandra kolejno wyprowadzono na więzienne podwórze. W tym samym czasie w pokoju przesłuchań czekał mężczyzna ukryty za futryną okna. Ten człowiek, „wzrostu średniego, szczupły, o śniadej cerze i ciemnych włosach”, wskazywał Niemcom osoby powiązane z konspiracją^[61]. Większość schwytanych żołnierzy „Osy”-„Kosy 30”, została wkrótce rozstrzelana. Pozostałych aresztantów deportowano do obozów koncentracyjnych lub ślad po nich zaginął^[62][63].

Mimo otrzymanego zaproszenia, „Hel” nie pojawił się w kościele^[g][53]. Janusz Kwiatkowski ps. „Zaruta” twierdził, że zrezygnował z udziału w uroczystości, gdyż uważał to zgromadzenie za zbyt niebezpieczne^[64]. Z kolei, Hanna Komierowska, siostra jednego z aresztowanych żołnierzy, twierdziła że w rozmowie z nią Jaster utrzymywał, iż nie pojawił się na ślubie, gdyż zaspał^[65]. Niemniej bracia, natychmiast wyprowadzili się z mieszkania przy ul. Wilanowskiej. Niedługo później pojawiło się tam Gestapo^[46]. Jednocześnie Jaster zwrócił się do łączniczki komórki wywiadowczej „Osy”-„Kosy 30”, Ireny Klimesz ps. „Bogna”, z prośbą o umożliwienie mu spotkania z szefem sztabu oddziału, por. Mieczysławem Kudelskim ps. „Wiktor”. Zamierzał prosić go o przeniesienie poza Warszawę, najlepiej do oddziału partyzanckiego, na Kresach Wschodnich^[66].

Mimo iż ocalałym żołnierzom zabroniono kontaktować się ze sobą, łączniczka przekazała „Wiktorowi” prośbę o rozmowę, a ten wyraził zgodę^[66]. Do spotkania doszło 12 lipca 1943 roku około godz. 18:00 opodal rogu ulic Nowogrodzkiej i Kruczej. W pewnym momencie do rozmawiających „Wiktora” i „Hela”, podjechał niemiecki samochód policyjny. Obaj żołnierze zostali wciągnięci do pojazdu, który natychmiast odjechał w kierunku siedziby Gestapo w al. Szucha 25. Świadkiem tego wydarzenia miał być adiutant Komendanta Głównego AK, kpt. Ryszard Jamontt-Krzywicki ps. „Szymon”, który był w tym samym czasie umówiony na spotkanie z „Wiktorem”^[67][68].

Jest to ostatnia pewna informacja na temat losów Stanisława Jastera^[66]. Kilka dni po aresztowaniu jego bliscy otrzymali nieoficjalną informację, że udało mu się uciec z rąk Niemców. Wkrótce po zakończeniu wojny dotarły jednak do nich pogłoski, że „Hel” został zabity przez kolegów z konspiracji, w jednym ze zrujnowanych domów, na terenie Warszawy^[69]. Plotka o tym, że Jaster został oskarżony o zdradę i stracony z wyroku Polski Podziemnej, została pod koniec lat 60. uwiarygodniona, we wspomnieniach oficerów AK, Aleksandra Kunickiego i Emila Kumora. Nie zawierają jednak informacji, na temat dokładnych okoliczności jego śmierci. Co więcej, żadne inne źródła nie potwierdzają, aby kontrwywiad AK prowadził śledztwo w sprawie „Hela”, ani też by była rozpatrywana przez Wojskowy Sąd Specjalny^[19][70]. Józef Saski przypuszczał, że pozasądową egzekucję Jastera zlecił wspomniany kpt. „Szymon”, a wyrok wykonali żołnierze podlegającego mu trzyosobowego zespołu ochronnego Komendanta Głównego AK, dowodzeni przez Jerzego Nowakowskiego ps. „Jureczek”^[19].

Nie jest to jednak jedyna hipoteza na temat losów „Hela”. W niemieckim raporcie na temat likwidacji organizacji „Wachlarz”, znalazła się informacja, że Stanisław Jaster – uciekinier z Auschwitz, który po wstąpieniu w szeregi „Wachlarza” organizował „zabójstwa Reichsdeutschów, Volksdeutschów i konfidentów” – został aresztowany w Warszawie 12 lipca 1943 roku^[70]. Informacja o aresztowaniu Jastera i polecenie zdjęcia go z listy poszukiwanych znajduje się także w księdze osób poszukiwanych wydanej 30 września 1943 roku przez poznańskie Gestapo^[71]. W świetle powyższych dokumentów nie jest wykluczone, że Jaster wkrótce po aresztowaniu zginął z rąk Niemców. Dostępne dowody nie pozwalają jednak na jednoznaczne potwierdzenie tej hipotezy^[71].

Kontrowersje wokół rzekomej zdrady „Hela”

W 1968 roku Instytut Wydawniczy „Pax” wydał wspomnienia Aleksandra Kunickiego ps. „Rayski”, zatytułowane Cichy front. Autor – w czasie wojny szef komórki wywiadowczej „Osy”-„Kosy 30” – poświęcił sprawie Jastera cały rozdział, zatytułowany Zdrajca. Opisał tam szczegółowo sprawę „wsypy” w kościele pw. św. Aleksandra, a także śledztwo prowadzone przez kontrwywiad AK. We wspomnieniach Kunickiego znalazła się m.in. informacja, że po aresztowaniu „Wiktora” po raz pierwszy zaczęto analizować rolę, którą w tej sprawie odegrał „Hel”. Łączniczka „Bogna” zeznała, że przejawiał on duże zainteresowanie kierownictwem oddziału i siecią jego punktów kontaktowych^[72]. Podejrzenia, które kontrwywiad żywił wobec Jastera, zamieniły się w pewność, gdy ten niespodziewanie wrócił do kolegów. Twierdził, że zaraz po aresztowaniu zdołał wyskoczyć z niemieckiego samochodu, otrzymując przy tym niegroźny postrzał w nogę. Oględziny lekarskie wykazały jednak, że rana pochodziła od pocisku kal. 7 mm, podczas gdy świadkowie aresztowania twierdzili, że Niemcy byli uzbrojeni w pistolety maszynowe kal. 9 mm. Co więcej, rana była stosunkowo płytka, nie spowodowała naruszenia kości i zadana została z tak bliskiej odległości, że na jej obrzeżu widoczne były ślady prochu. „Hel” nie potrafił przekonująco wyjaśnić tych wątpliwości. W dodatku miał znaleźć się świadek, który twierdził że widział Jastera wychodzącego o własnych siłach z siedziby Gestapo w al. Szucha^[73]. W toku przesłuchań Jaster miał się załamać i przyznać do zdrady^[74]. To właśnie on miał wydać Niemcom uczestników uroczystości ślubnej, identyfikować zatrzymanych na Pawiaku, a później zastawić pułapkę na por. „Wiktora”^[75]. Rzekomo zeznał także, że jego ucieczka z Auschwitz została sfingowana przez Politische Abteilung celem uwiarygodnienia go w kręgach podziemnych^[76]. Zapewniał przy tym, że pozostali trzej uciekinierzy nie byli świadomi jego zdrady^[74]. Kunicki konkludował następująco: „Zdrajca i konfident Gestapo Stanisław Jaster pseudonim »Hel« wyrokiem sądu Armii Krajowej został skazany na śmierć. Wyrok wykonano”^[77].

Rok później Instytut Wydawniczy „Pax” opublikował wspomnienia zmarłego w 1957 roku ppłka Emila Kumora ps. „Krzyś”, szefa wydziału specjalnego sztabu KG AK, w których autor zamieścił relację kpt. Ryszarda Jamontt-Krzywickiego na temat aresztowania por. „Wiktora” i przebiegu śledztwa w sprawie „Hela”^[78]. Potwierdzała ona oskarżenia zawarte we wspomnieniach Kunickiego, choć obie relacje różniły się w szczegółach^[79].

Wspomnienia Kunickiego zapoczątkowały wieloletnią i pełną emocji debatę^[80]. Wysunięte przezeń oskarżenia wywołały duże poruszenie wśród bliskich i znajomych „Hela”, a także w środowisku kombatanckim^[19][81]. W 1971 roku Jerzy Ambroziewicz opublikował w piśmie „Za Wolność i Lud” cykl artykułów zatytułowany Zdrajca czy bohater?, którego celem była obrona dobrego imienia Jastera. Ambroziewicz wskazał między innymi, że „Hel” nie odpowiadał rysopisowi konfidenta z Pawiaka, przekazanemu przez Leona Wanata^[82], a w zachowanych dokumentach Wojskowego Sądu Specjalnego AK nie udało się odnaleźć akt śledztwa prowadzonego w jego sprawie, ani pisemnego wyroku. Zasugerował, że oskarżyciele mogli pomylić Jastera z innym żołnierzem AK o pseudonimie „Hel”, Karolem Biskupskim^[83]. Wskazał ponadto, że Kunicki prawdopodobnie nigdy nie zetknął się osobiście z Jasterem, a wszystkie informacje na jego temat uzyskał od osób trzecich^[84].

Z poparciem dla Kunickiego wystąpili natomiast Piotr Stachiewicz (weteran i kronikarz Batalionu „Parasol”) i jeden z ostatnich żyjących żołnierzy „Osy”-„Kosy 30”, Stefan Smarzyński ps. „Balon”. W artykule Żołnierz czy konfident?, opublikowanym w lipcu 1971 na łamach tygodnika „Polityka”, podjęli polemikę z tezami Ambroziewicza i jego zwolenników. Przytoczyli wówczas następujące argumenty, mające ich zdaniem świadczyć o winie Jastera:

• aż czterej żołnierze i współpracownicy Podziemia – Emil Kumor, Józef Saski ps. „Katoda”, Henryk Kozłowski ps. „Kmita” oraz mec. Zbigniew Witkowski – uzyskali informację od kpt. „Szymona”, iż „Hel” był zdrajcą, a jego wina została bezsprzecznie udowodniona podczas śledztwa^[85].
• Hanna Komierowska – siostra jednego z aresztowanych w kościele żołnierzy – twierdziła, że w dniu „wsypy” odwiedziła Jastera w jego mieszkaniu przy ul. Wilanowskiej, aby poinformować go o aresztowaniu kolegów. „Hel” miał być bardzo zakłopotany jej wizytą oraz nieprzekonująco tłumaczyć, że nie pojawił się na uroczystości, gdyż zaspał (ślub odbywał się tymczasem o godz. 12:00)^[65].
• niezrozumiałe jest zachowanie Jastera po „wsypie” w kościele św. Aleksandra. Nie podjął bowiem próby nawiązania kontaktu ze swoim bezpośrednim przełożonym, ppor. Jerzym Kleczkowskim ps. „Ryś”, co pozostali żołnierze uczynili w ciągu 2–3 dni (m.in. poprzez skrzynkę kontaktową w jadłodajni M. Mroczek przy ul. Chmielnej 58). Zamiast tego usilnie próbował nawiązać kontakt z członkiem ścisłego sztabu oddziału, por. „Wiktorem”^[86].
• z racji upływu czasu oraz warunków panujących na Pawiaku nie można traktować bezkrytycznie rysopisu konfidenta przekazanego przez Leona Wanata^[65]. Ponadto jeden z aresztowanych żołnierzy, Andrzej Komierowski ps. „Andrzej”, zdołał przed śmiercią przemycić gryps, w którym informował, że konfident wskazujący konspiratorów znajdował się w jednym z bocznych pokoi i pozostawał ukryty za drzwiami wykonanymi z matowego szkła, co uniemożliwiało jego identyfikację. Z treści grypsu można również wysnuć przypuszczenie, że konfident nie znajdował się w gronie osób aresztowanych w czasie uroczystości oraz dobrze znał zatrzymanych^[87].
• Stefania Sokal – siostra aresztowanej w kościele łączniczki sztabu oddziału, Aleksandry Sokal ps. „Władka” – twierdziła, że około 8 czerwca „Hel” z rozkazu por. Ludwika Bergera zabrał archiwum oddziału z mieszkania sióstr przy ul. Czarnieckiego 39/41. Jednocześnie aresztowana kilka dni później Maria Szatkowska utrzymywała, że podczas przesłuchania na Gestapo okazywano jej do rozpoznania zdjęcia żołnierzy oddziału pochodzące właśnie z tego archiwum (zdjęcia były wykorzystywane do wyrabiania fałszywych dokumentów). Informacja, iż owe zdjęcia znajdują się posiadaniu Niemców znalazła się również w grypsie „Andrzeja”. „Hel” miał obowiązek natychmiast zameldować o tak ważnym fakcie jak utrata archiwum oddziału, nic jednak nie wiadomo o tym, aby to uczynił. W ocenie Stachiewicza i Smarzyńskiego wyżej wymienione fakty wyraźnie obciążały Jastera^[88].
• zachował się kilkunastostronicowy raport sporządzony przez SS-Hauptscharführera Folta, członka specjalnej jednostki policji bezpieczeństwa dowodzonej przez SS-Hauptsturmführera Alfreda Spilkera, dotyczący przede wszystkim śledztwa w sprawie nieudanego zamachu na Wyższego Dowódcę SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie SS-Obergruppenführera Friedricha Wilhelma Krügera. Zawarte w nim informacje wskazują, że aresztowanie żołnierzy „Osy”-„Kosy 30” umożliwiły m.in. donosy konfidenta powiązanego z warszawskim zespołem tego oddziału. Ponadto z raportu wynika, iż właśnie ten tajny współpracownik rozpoznawał na Pawiaku aresztowanych członków oddziału^[87].
• brak akt śledztwa i pisemnego wyroku w dokumentach Wojskowego Sądu Specjalnego nie świadczy o niewinności „Hela”. Na mocy rozkazu Komendanta Głównego AK nr 24/804/1 z 11 maja 1943 roku dowódca Kierownictwa Dywersji, płk Emil Fieldorf ps. „Nil”, był bowiem upoważniony do jednoosobowego wydawania i egzekwowania wyroków śmierci w stosunku do osób zagrażających bezpośrednio Kedywowi^[89].
• zeznania świadczące na korzyść Jastera były składane przez osoby z nim spokrewnione lub blisko związane^[86].

W debacie, która toczyła się przez cały 1971 rok, zabrali głos weterani, historycy, byli więźniowie Auschwitz, krewni i znajomi Jastera^[90]. Ci ostatni wystosowali w jego obronie liczne listy i oświadczenia, adresowane do prasy, wydawnictw, władz organizacji kombatanckich i Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau^[91]. Głos zabrali m.in. dwaj towarzysze ucieczki z Auschwitz, Józef Lempart i Kazimierz Piechowski, i niedoszły uciekinier, Alfons Kiprowski, którzy kategorycznie zaprzeczyli, jakoby ucieczka mogła zostać sfingowana przez Niemców^[92]. Leon Wanat wystosował list do tygodnika „Polityka”, w którym oświadczył, że jest pewien, iż dobrze zapamiętał wygląd konfidenta^[93]. Artykuły dotyczące sprawy Jastera pojawiły się także w prasie polonijnej^[94]. Z kolei w swej recenzji Cichego frontu do sprawy „Hela” odniósł się Tomasz Strzembosz, który wskazał nieścisłości i sprzeczności w argumentacji Kunickiego i różnice między jego relacją a wspomnieniami Emila Kumora^[95]. W konkluzji ocenił: „dowody, na których Kunicki opiera swe twierdzenie, że Jaster był zdrajcą, są, moim zdaniem, nieprzekonujące i niewystarczające […] Ta wyjątkowo trudna i przykra sprawa wymaga jeszcze szczegółowej i uważnej analizy. Autorytatywne stwierdzenia autora Cichego frontu nie powinny chyba pozostać ostatnim słowem w tej kwestii”^[h][96].

Pod wpływem licznych głosów krytyki Kunicki był zmuszony przyznać, że nie uczestniczył bezpośrednio w śledztwie prowadzonym w sprawie Jastera, a informacje na jego temat uzyskał od kpt. Krzywickiego ps. „Szymon” za pośrednictwem osób trzecich, w tym Emila Kumora (ten z kolei również uzyskał te informacje od „Szymona” za pośrednictwem osoby trzeciej, plastyka Łukasza Powoskiego)^[19]. Nie zmienił jednak zdania w sprawie rzekomej zdrady „Hela”^[97]. Mimo licznych prezentowanych publicznie kontrargumentów, oskarżenia wysunięte przez Kunickiego i Kumora, a poparte przez Smarzyńskiego i Stachiewicza, były w późniejszych latach powielane w publikacjach historycznych, wspomnieniowych i prasowych (m.in. we wspomnieniach dowódcy jednostki „Zagra-Lin”, Bernarda Drzyzgi)^[98]. Niemniej w niektórych pozycjach historycznych i wspomnieniowych poświęconych okresowi niemieckiej okupacji znalazły odzwierciedlenie także wątpliwości zasiane w trakcie debaty^[99].

Po kilkunastoletniej przerwie dyskusja została wznowiona za sprawą Adama Cyry, starszego kustosza Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, który przeanalizował dokumenty niemieckie i liczne oświadczenia, które napłynęły do muzeum po publikacji Cichego frontu. Na tej podstawie Cyra opublikował dwa artykuły na łamach tygodników „Kierunki” (1986) i „Panorama” (1987), w których przedstawił szereg dowodów przemawiających w obronie Jastera i wystąpił z postulatem jego rehabilitacji^[46][100]. W 1991 roku w czasopiśmie „Polska Zbrojna” ukazał się artykuł Janusza Kwiatkowskiego i Wiesława Raciborskiego pt. Dramat Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel”, gdzie ponownie przytoczono świadectwa wskazujące na niewinność „Hela” i wskazano liczne luki i nieścisłości w argumentacji jego oskarżycieli. Kwiatkowski i Raciborski zwrócili się także do władz Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej z apelem o ponowne wszechstronne zbadanie sprawy i oficjalną rehabilitację Jastera^[19].

Kolejny raz dyskusja została wznowiona na początku drugiej dekady XXI wieku. W 2011 roku w „Dużym Formacie”, dodatku do „Gazety Wyborczej”, ukazał się artykuł Piotra Płatka zatytułowany „Obrona „Hela”, w którym ponownie przytoczono dowody świadczące o niewinności Jastera^[53]. Sprawą „Hela” zajęła się również historyk Daria Czarnecka, która wyniki swoich badań opublikowała w książkach Sprawa Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel” w historiografii. Kreacja obrazu zdrajcy i obrona (wyd. IPN, 2014) i Największa zagadka Polskiego Państwa Podziemnego. Stanisław Gustaw Jaster – człowiek, który zniknął (wyd. PWN, 2016). Czarnecka dotarła do wielu dokumentów archiwalnych, których nie analizowano dotychczas w kontekście tej sprawy (w tym do dokumentów niemieckich), co pozwoliło jej wskazać sprzeczności we wcześniejszych wersjach wydarzeń i wysunąć nowe hipotezy na temat losów Jastera^[101]. W konkluzji Czarnecka uznała, że „nie ma mocnych dowodów na winę Staszka, co więcej – dużo świadczy na jego korzyść”, oceniając jednocześnie, że o ile nie znajdą się nowe dokumenty „tę sprawę można uznać za zamkniętą”^[102]. Jest ona również zdania, że Jaster „padł ofiarą pomyłki podziemia”^[103].

Odmiennego zdania jest Hubert Kuberski, który podkreśla, że wobec śmierci kluczowych świadków oraz braku jednoznacznych dowodów w postaci dokumentów archiwalnych (spowodowanego zniszczeniem akt warszawskiego Gestapo w sierpniu 1944 roku oraz niewystarczającą kwerendą w archiwach niemieckich) ustalenia Czarneckiej mogą być uznane wyłącznie za „słabe poszlaki”, a jednoznaczne rozstrzygnięcie kwestii rzekomej zdrady „Hela” pozostaje niemożliwe^[104].

W trakcie wieloletniej debaty zwolennicy tezy o niewinności Jastera wysuwali w jego obronie następujące argumenty:

• wszystkie materiały, które posłużyły Aleksandrowi Kunickiemu i Emilowi Kumorowi do oskarżenia „Hela” pochodziły od osób trzecich, przy czym pierwotnym źródłem oskarżeń była tylko jedna osoba – kpt. Ryszard Jamontt-Krzywicki ps. „Szymon”^[19]. Tenże oficer zmarł natomiast w lutym 1957 roku (niespełna rok po wyjściu ze stalinowskiego więzienia) i nie pozostawił po sobie żadnych spisanych wspomnień^[85]. Jeszcze w 1957 roku Kunicki korespondując z Józefem Saskim wyrażał się o Jasterze z dużym uznaniem^[105].
• oskarżyciele nie wskazali przekonujących motywów rzekomej zdrady Jastera^[106].
• Jaster był członkiem obozowej konspiracji w Auschwitz. Nic nie wiadomo o tym, aby jego rzekoma zdrada przyniosła jakiekolwiek reperkusje dla obozowego ruchu oporu^[19]. Jaster nie wydał także Niemcom współtowarzyszy ucieczki, choć wielokrotnie miał ku temu okazję^[107].
• Jaster w ostatniej chwili został dokooptowany do grupy uciekinierów z Auschwitz, stąd mało prawdopodobne, aby owa ucieczka została sfingowana przez obozowe Gestapo^[19]. Co więcej, zachowane niemieckie dokumenty wskazują, że za uciekinierami podjęto intensywny pościg, a w późniejszym czasie Gestapo przywiązywało dużą wagę do ich schwytania^[i][108].
• więzień obozu koncentracyjnego był niejako „własnością” organu policyjnego, który zadecydował o jego skierowaniu do kacetu. Na zwerbowanie Jastera przez Politische Abteilung oraz sfingowanie jego ucieczki z Auschwitz musiałby więc wyrazić zgodę komendant policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w Warszawie (KdS Warschau), SS-Obersturmbannführer Ludwig Hahn. Brak zachowanych niemieckich dokumentów (uległy zniszczeniu podczas powstania warszawskiego) uniemożliwia potwierdzenie tezy o delatorstwie Jastera^[109].
• gdyby Jaster był konfidentem, to Niemcy w prowadzonej na użytek własny dokumentacji nie określaliby go mianem osoby poszukiwanej, a po jego zatrzymaniu nie wzmiankowaliby o nim jako o osobie aresztowanej, jak również nie anulowaliby wystawionych za nim listów gończych^[71].
• wkrótce po ucieczce Jastera z obozu aresztowano jego ojca i matkę. Oboje zginęli w Auschwitz. Mało prawdopodobne, aby Niemcy postąpili tak, gdyby „Hel” rzeczywiście był ich agentem^[53][110].
• kontakty „Hela” w warszawskiej konspiracji były bardzo szerokie i wykraczały poza jego macierzysty oddział (vide jego udział w akcji pod Celestynowem). Wydaje się mało prawdopodobne, aby Niemcy wykorzystali tak cennego konfidenta wyłącznie do rozbicia „Osy”-„Kosy 30”. Tymczasem nic nie wiadomo o tym, aby rzekoma zdrada „Hela” spowodowała aresztowania w innych oddziałach AK^[19][53].
• Niemcy zaaranżowali aresztowanie „Wiktora” w sposób, który jednoznacznie rzucał podejrzenie na „Hela”. Wątpliwe, aby uczynili tak, gdyby rzeczywiście był cennym agentem ulokowanym w strukturach Polski Podziemnej^[19].
• Jaster nie odpowiadał rysopisowi konfidenta z Pawiaka, przekazanemu przez Leona Wanata^[82]. Co więcej, w odpowiedzi na artykuł Stachiewicza i Smarzyńskiego z 1971 roku Wanat wystosował list do tygodnika „Polityka”, w którym oświadczył, iż jest pewien, że dobrze zapamiętał wygląd konfidenta. Ponadto zakwestionował wówczas cytowane przez obu autorów informacje z grypsu Andrzeja Komierowskiego (m.in. wskazując, że na Pawiaku nie było pokoju ze szklanymi drzwiami)^[93].
• we wrześniu 1971 roku Stefania Sokal oświadczyła, że w archiwum „Osy”-„Kosy 30”, które przekazała „Helowi” wkrótce po „wsypie” w kościele św. Aleksandra, nie było żadnych zdjęć^[19].
• Janusz Kwiatkowski ps. „Zaruta” – żołnierz AK i znajomy „Hela” – twierdził, że był naocznym świadkiem jego ucieczki z samochodu Gestapo^[111].
• w zachowanych dokumentach Wojskowego Sądu Specjalnego AK nie udało się odnaleźć akt śledztwa prowadzonego w sprawie Jastera, a także pisemnego wyroku. Kwerenda pozwoliła jedynie odnaleźć dokumenty dotyczące procesu innego żołnierza AK o pseudonimie „Hel” – Karola Biskupskiego z pułku „Baszta”^[83]. Ponadto jesienią 1970 roku Bernard Zakrzewski ps. „Oskar” (szef Wydziału Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu Oddziału II KG AK) oraz Stanisław Leszczyński ps. „Vigil” (szef referatu 998 w Oddziale II KG AK), złożyli oświadczenia, w których stwierdzili, że podległe im komórki nie prowadziły śledztwa w sprawie Stanisława Jastera ani też nie jest im znany fakt, aby takie śledztwo było prowadzone w ramach innych struktur AK^[19].
• latem 1943 roku na skutek działalności konfidentów Ludwika Kalksteina, Blanki Kaczorowskiej i Eugeniusza Świerczewskiego^[j] niemiecki aparat bezpieczeństwa zadał serię bolesnych ciosów Polskiemu Państwu Podziemnego, której ukoronowaniem było aresztowanie komendanta głównego AK gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot” (30 czerwca 1943). W atmosferze „szpiegomanii”, która ogarnęła wówczas struktury AK, „Hel” mógł łatwo paść ofiarą fałszywego oskarżenia i samosądu^[19].
• fakt, iż rana „Hela” została zadana z najbliższej odległości oraz z pistoletu małego kalibru nie powinien budzić podejrzeń, gdy wziąć pod uwagę fakt, że do szarpaniny zakończonej jego ucieczką miało dojść w ciasnym samochodzie osobowym^[19].
• jeżeli „przyciśnięcie do muru”, o którym w swej książce wspominał Kumor^[112], oznaczało fizyczne tortury, nie dziwi fakt, iż Jaster mógł przyznać się do czynów, których nie popełnił^[19].
• fakt, iż Jaster miał wyjść o własnych siłach z siedziby Gestapo w al. Szucha jest potencjalnie najważniejszym dowodem jego winy. Brak jednak jakichkolwiek bliższych informacji na ten temat, chociażby danych świadka, który miał go zidentyfikować^[19].
• Stanisław Jaster mógł zostać pomylony z Teodorem Jasterem – uciekinierem z łódzkiego więzienia na Radogoszczu, którego po wojnie sądzono jako rzekomego niemieckiego konfidenta^[113].

Sprawa Jastera długo pozostawała jednym z najbardziej tajemniczych i kontrowersyjnych epizodów w historii Polskiego Państwa Podziemnego i obozu Auschwitz-Birkenau^[114].

25 września 2019 roku, decyzją prezydenta Andrzeja Dudy, Stanisław Jaster został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski^[115]. Gest ten jest interpretowany jako jego symboliczna rehabilitacja^[116].

Upamiętnienie

Stanisław Gustaw Jaster, a także jego rodzice i brat Andrzej zostali upamiętnieni symbolicznymi inskrypcjami na grobowcu rodzinnym na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie^[117].

Losom Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel” jest poświęcony film dokumentalny Jaster. Tajemnica Hela w reżyserii Marka Tomasza Pawłowskiego i Małgorzaty Walczak, którego premiera miała miejsce 13 września 2014 roku^[118].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Jerzy Ambroziewicz. Zdrajca czy bohater?. „Za wolność i lud”. 23 (403), 1971-06-05. 
• Jerzy Ambroziewicz. Zdrajca czy bohater?. „Za wolność i lud”. 26 (406), 1971-06-26. 
• Adam Cyra. Tragiczna pomyłka. „Kierunki. Tygodnik społeczno-kulturalny katolików”. 41 (1566), 1986-10-12. 
• Adam Cyra. Uciekinier. „Panorama. Śląski Tygodnik Ilustrowany”. 4 (1696), 1987-01-25. 
• Daria Czarnecka: Największa zagadka Polskiego Państwa Podziemnego. Stanisław Gustaw Jaster – człowiek, który zniknął. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016. ISBN 978-83-01-18809-2.
• Daria Czarnecka: Sprawa Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel” w historiografii. Kreacja obrazu zdrajcy i obrona. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2014. ISBN 978-83-7629-721-7.
• Maciej Foks. Uciec przeznaczeniu – z Kazimierzem Piechowskim, więźniem numer 918, uciekinierem z niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, rozmawia Maciej Foks. „Pamięć.pl”. 6/2012, 2012-06. ISSN 2084-7319. 
• Hubert Kuberski: Sabotaż i dywersja – „Osa”, „Kosa 30”, „Kolegium A”. Warszawa: Bellona i Edipresse Polska, 2015. ISBN 978-83-7989-386-7.
• Emil Kumor: Wycinek z historii jednego życia. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1969.
• Aleksander Kunicki: Cichy front. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1969.
• Janusz Kwiatkowski, Wiesław Raciborski. Dramat Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel”. „Polska Zbrojna”. 38 (92), 1991-02-22. 
• Piotr Płatek. Obrona „Hela”. „Duży Format”. 9, 2011-03-10. 
• Stefan Smarzyński, Piotr Stachiewicz. Żołnierz czy konfident?. „Polityka”. 30 (751), 1971-07-24. 
• Tomasz Strzembosz: Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-04203-6.
• Leon Wanat: Za murami Pawiaka. Warszawa: Książka i Wiedza, 1958.
• Jacek Wilamowski, Włodzimierz Kopczuk: Tajemnicze wsypy. Polsko-niemiecka wojna na tajnym froncie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0856-4.