Stećak

Stećci^[a]
	Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Bośnia i Hercegowina; Chorwacja; Czarnogóra; Serbia
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	III, VI
Numer ref.	1504
Region	Europa i Ameryka Północna
	Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2016; na 40. sesji
	↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO; ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO;

Stećak (l. mn. stećci) – późnośredniowieczny rzeźbiony nagrobek kamienny z terenu Bośni i Hercegowiny, zachodniej Serbii i Czarnogóry oraz środkowej i południowej części Chorwacji.

W 2016 roku stećci zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Nazwa

Różne nazwy nagrobków funkcjonowały równocześnie: bilig (oznaczenie), kâm (kamień), zlamen (znak), kuća (dom) i vječni dom (wieczna siedziba) a także mramorje, mramori (bloki marmurowe), kaursko groblje (cmentarz giaurów), divsko groblje (cmentarz olbrzymów) oraz mašet czy mašete (wielkie kamienie)^[1]. Współczesna nazwa stećci pojawiła się w połowie XIX wieku i wywodzi się od czasownika „stać”^[1], oznacza „wysoki stojący kamień”^[2]. W literaturze przedmiotu stosowana jest również nazwa kamik^[1].

Położenie

Stećci znajdowane są na obszarze Bośni i Hercegowiny, zachodniej Serbii i Czarnogóry oraz środkowej i południowej części Chorwacji, pomiędzy rzeką Sawą na północy, wybrzeżem Adriatyku na południu, regionem Lika na zachodzie i terenem zachodniej Serbii na wschodzie^[1]. Spisano ok. 70 tys. stećci w ponad 3 tys. lokalizacji: ok. 2700 znajduje się na terytorium Bośni i Hercegowiny, ok. 400 w Chorwacji, ok. 107 w Czarnogórze i ok. 200 w Serbii^[1].

Opis

Najprawdopodobniej stećci pojawiły się w drugiej połowie XII w., rozprzestrzeniły się w XIV–XV w.^[1] Były wznoszone głównie z wapienia – powszechnie występującego a w regionie, a także z serpentynów, łupków, zlepieńców, tufu i innych kamieni^[1]. Kamieniołomy znajdowały się w pobliżu cmentarzy, by ułatwić transport wielotonowych nagrobków, wykuwanych i często ozdabianych reliefami w kamieniołomie^[1]. Stosowano następujące motywy^[1]:

symbole społeczne i religijne: krzyże, narzędzia, broń, półksiężyc i gwiazdy, antropomorficzne lilie, motywy solarne;
kompozycje figuralne: przedstawienia mężczyzn i kobiet, sceny potyczek, turniejów, polowań, procesji, tańca kolo, przedstawienia zwierząt;
motywy geometryczno-roślinne.

Najczęściej stosowanymi motywami świeckimi są herby oraz przestawienia różnych rodzajów broni: mieczy, noży, kopii, łuków i strzał^[1]. Najbardziej rozpowszechnione motywy religijne to różne formy krzyża, m.in. krzyże greckie, krzyże łacińskie, krzyże świętego Andrzeja, krzyże św. Piotra, krzyże maltańskie, krzyże lotaryńskie, swastyki^[1]. Na wielu nagrobkach znajdują się epitafia^[1].

Stećci stawiono pionowo na grobach i orientowano z reguły na linii wschód-zachód^[1]. Jeden stećak mógł oznaczać jeden lub więcej grobów^[1]. Wyróżnia się pięć podstawowych typów stećci: płyty, skrzynie, nagrobki nakryte dachem dwuspadowym (sljemenaci) – rozpowszechnione w XV w., monumentalne krzyże i kolumny stawiane najczęściej na przełomie XV–XVI w.^[1]. Najwięcej zachowanych stećci ma formę skrzyni lub płyty^[1]. Średnia waga nagrobków to 3 tony, a największe stećci ważyły nawet 29 ton^[1].

Lista światowego dziedzictwa UNESCO

W lipcu 2016 stećci zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[3]. Z 28 cmentarzy, które znalazły się na liście^[4], 20 znajduje się w Bośni i Hercegowinie, po 3 w Serbii i Czarnogórze oraz 2 w Chorwacji^[5].

Numer	Nazwa	Państwo	Współrzędne geograficzne^[6]
1	Radimlja, Stolac	Bośnia i Hercegowina	43°05′32″N 17°55′27″E/43,092222 17,924167
2	Grčka glavica, Konjic	Bośnia i Hercegowina	43°29′48″N 18°17′18″E/43,496667 18,288333
3	Kalufi, Krekovi	Bośnia i Hercegowina	43°18′47,5″N 18°11′47,3″E/43,313194 18,196472
4	Borak, Burati Rogatica	Bośnia i Hercegowina	43°50′13,00″N 18°53′04,05″E/43,836944 18,884458
5	Maculje, Novi Travnik	Bośnia i Hercegowina	44°03′02″N 17°40′30″E/44,050556 17,675000
6	Dugo polje, Blidinje	Bośnia i Hercegowina	43°39′47,6″N 17°32′35,0″E/43,663222 17,543056
7	Gvozno, Kalinovik	Bośnia i Hercegowina	43°33′27,6″N 18°26′18,0″E/43,557667 18,438333
8	Grebnice, Baljci	Bośnia i Hercegowina	42°54′16,5″N 18°27′52,0″E/42,904583 18,464444
9	Bijača, Ljubuški	Bośnia i Hercegowina	43°07′44,9″N 17°35′37,0″E/43,129139 17,593611
10	Olovci, Kladanj	Bośnia i Hercegowina	44°17′16″N 18°38′52″E/44,287778 18,647778
11	Mramor, Olovo	Bośnia i Hercegowina	44°06′26″N 18°31′15″E/44,107222 18,520833
12	Kučarin, Žilići Goražde	Bośnia i Hercegowina	43°40′57,3″N 18°45′34,0″E/43,682583 18,759444
13	Boljuni, Stolac	Bośnia i Hercegowina	43°01′40,38″N 17°52′29,36″E/43,027883 17,874822
14	Dolovi, Umoljani	Bośnia i Hercegowina	43°39′18,50″N 18°14′13,24″E/43,655139 18,237011
15	Luburića polje, Sokolac	Bośnia i Hercegowina	43°57′28,34″N 18°50′34,45″E/43,957872 18,842903
16	Potkuk, Berkovići	Bośnia i Hercegowina	43°06′35,86″N 18°07′44,24″E/43,109961 18,128956
17	Bečani, Šekovići	Bośnia i Hercegowina	44°19′40,09″N 18°50′41,78″E/44,327803 18,844939
18	Mramor w Vrbicy, Foča	Bośnia i Hercegowina	43°23′24,99″N 18°56′34,99″E/43,390275 18,943053
19	Čengića Bara, Kalinovik	Bośnia i Hercegowina	43°25′14,83″N 18°24′07,24″E/43,420786 18,402011
20	Ravanjska vrata, Kupres	Bośnia i Hercegowina	43°51′47,91″N 17°18′45,57″E/43,863308 17,312658
21	Velika i Mala Crljivica, Cista Velika	Chorwacja	43°30′55,28″N 16°55′37,90″E/43,515356 16,927194
22	Dubravka-Sveta Barbara, Konavle	Chorwacja	42°32′30,42″N 18°25′20,57″E/42,541783 18,422381
23	Grčko groblje, Žabljak	Czarnogóra	43°05′41,34″N 19°08′57,06″E/43,094817 19,149183
24	Bare Žugića, Žabljak	Czarnogóra	43°06′N 19°10′E/43,100000 19,166667
25	Grčko groblje, Plužine	Czarnogóra	43°20′30,18″N 18°51′00,00″E/43,341717 18,850000
26	Mramorje, Perućac Bajina Bašta	Serbia	43°57′28″N 19°25′49″E/43,957778 19,430278
27	Mramorje, Rastište Bajina Bašta	Serbia	43°56′45″N 19°21′13″E/43,945833 19,353611
28	Grčko groblje, Hrta Prijepolje	Serbia	43°17′56″N 19°37′28″E/43,298889 19,624444

Zobacz też

Miloš Mišković

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Stećci Medieval Tombstones Graveyards – Nomination File (ang.). whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07].
↑ Amila Buturovic: Carved in Stone, Etched in Memory: Death, Tombstones and Commemoration in Bosnian Islam Since C.1500. Routledge, 2016, s. 114. ISBN 978-1-317-16957-4. [dostęp 2017-01-07]. (ang.)
↑ Five sites inscribed on World Heritage List (ang.). whc.unesco.org, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31].
↑ Stećci Medieval Tombstones Graveyards (ang.). whc.unesco.org. [dostęp 2016-07-31].
↑ Stećci upisani na Popis svjetske baštine UNESCO-a (chorw.). min-kulture.hr, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31].
↑ Stećci Medieval Tombstones Graveyards – maps (ang.). whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07].

Bibliografia

Stećci. W: red. Władysław Kowalenko, Gerard Labuda, Tadeusz Lehr-Spławiński: Słownik Starożytności Słowiańskich, tom 5. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, s. 138.Sprawdź autora rozdziału:1.
John Van Antwerp Fine: The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1987, s. 626.
Octavian Ciobanu: The emergence of Vlach necropolises with petroglyphs in Western Balkans. Journal of Ethnology and Culturology /Revista de Etnologie şi Culturologie, tom XXIV, 2018.

[1] Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

[2] Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[unesco2-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Stećci Medieval Tombstones Graveyards – Nomination File (ang.). whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07].

[Buturovic114-4] Amila Buturovic: Carved in Stone, Etched in Memory: Death, Tombstones and Commemoration in Bosnian Islam Since C.1500. Routledge, 2016, s. 114. ISBN 978-1-317-16957-4. [dostęp 2017-01-07]. (ang.)

[unnews-5] Five sites inscribed on World Heritage List (ang.). whc.unesco.org, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31].

[unesco1-6] Stećci Medieval Tombstones Graveyards (ang.). whc.unesco.org. [dostęp 2016-07-31].

[hrmin-7] Stećci upisani na Popis svjetske baštine UNESCO-a (chorw.). min-kulture.hr, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31].

[unesco3-8] Stećci Medieval Tombstones Graveyards – maps (ang.). whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07].

[a]

[b]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne