Stefan Urosz IV Duszan

Stefan Urosz IV Duszan

— król i car Serbii —
król Serbii
Okres	od 1331 do 1346
Poprzednik	Stefan Urosz III Deczański
car Serbii
Okres	od 1346 do 1355
Następca	Stefan Urosz V Nijaki
Dane biograficzne
Dynastia	Nemanicze
Data śmierci	20 grudnia 1355
Ojciec	Stefan Urosz III Deczański
Małżeństwo	Helena bułgarska
Dzieci	Stefan

Stefan Uroš IV Dušan (serbski: Цар Стефан Душан Силни) (ur. ok. 1308, zm. 20 grudnia 1355) – król Serbii w okresie 8 września 1331 – 1346. Od roku 1346 był pierwszym carem Serbii.

Jego panowanie było okresem apogeum potęgi średniowiecznej Serbii. Serbia za jego panowania, ze stolicą w Skopju, zyskała miano Wielkiej Serbii. W wyniku wojny z Bułgarami i Bizancjum opanował Macedonię, Albanię, Epir i Tesalię oraz utworzył odrębny patriarchat serbski. Popierał rozwój handlu oraz górnictwa.

Objęcie władzy

Wydarzenia, które doprowadziły do objęcia przez niego władzy, wiążą się z sojuszem, jaki zawarł cesarz bizantyński Andronik III Paleolog z carem bułgarskim Michałem III Szyszmanem. Sojusz miał na celu powstrzymanie dalszej ekspansji serbskiej w Macedonii. Car Michał wygnał swą pierwszą żonę Annę Nedę, siostrę Stefana Urosza III i poślubił siostrę Andronika III. Uprzedzając ruchy sił serbskich, car podjął marsz w kierunku Skopje. W decydującej rozgrywce Bizancjum nie wzięło udziału. Losy Macedonii rozstrzygnęła krwawa bitwa pod Welbużdem w północno-wschodniej Macedonii rozegrana 28 lipca 1330 roku. W połowie drogi z Sofii do Skopje armia serbska złożona głównie z ciężkozbrojnej konnicy, głównie najemnych rycerzy zachodnioeuropejskich, napadła niespodziewanie na założony pod Welbużdem obóz Bułgarów. Stefan Duszan wziął udział w bitwie i to jemu przypisuje się główną rolę w ostatecznym zwycięstwie sił serbskich. Duszan utrzymywał też później, że z jego ręki zginął dowodzący siłami bułgarskimi car Michał III Szyszman^[1].

Zwycięski Stefan Deczański osadził na tronie swą siostrę Annę Nedę i jej małoletniego syna Iwana Stefana, nie wysuwając roszczeń terytorialnych w stosunku do Bułgarii. Zrezygnował też z kontynuowania wojny z Andronikiem III. Niezadowoleni możnowładcy wynieśli wówczas na tron władającego Zetą syna Stefana Duszana. Zdetronizowanego starego króla uwięziono na zamku Zveczan, gdzie następnie został uduszony^[2].

Po wstąpieniu na tron 8 września 1331 roku Stefan Duszan stłumił w Zecie powstanie wojewody Bogaja, który domagał się większej nagrody za pomoc w wyniesieniu Duszana na tron. Król zawarł sojusz z nowym carem bułgarskim Iwanem Aleksandrem (1331–1371) wzmocniony małżeństwem z jego siostrą Heleną. W zamian za 500 perperów rocznie wyrzekł się też resztek Humu ze Stonem na rzecz Dubrownika^[2].

Ekspansja na południu

W 1334 roku zachęcony przez zbuntowanego przeciw Andronikowi III magnata Sergijana wyruszył na Macedonię. Zdobył Prilep, Ochrydę, Strumicę i Kastorię i dotarł aż po Saloniki. W tym samym roku zawarł układ pokojowy przyznający mu Macedonię Wardarską, mniej więcej wzdłuż obecnej granicy pomiędzy Macedonią a Grecją. Po śmierci Andronika III (1341) Stefan Duszan w wojnie domowej w Bizancjum pomiędzy zwolennikami małoletniego cesarza Jana V Paleologa a stronnictwem arystokratycznym, na którego czele stanął Jan Kantakuzen, poparł obóz arystokratyczny. W 1342 roku Jan Kantakuzen zbiegł do Serbii, prosząc o pomoc. Jeszcze w tym samym roku wyruszył na Seres w Macedonii Egejskiej, podczas gdy Duszan opanował Woden. Ponieważ Seres stawiło zacięty opór, Duszan zerwał sojusz z Kantakuzenem i podjął nową samodzielną wyprawę do Albanii. W 1343 roku zajął główną twierdzę Albanii północnej – Kruję, w dwa lata później opanował Berat i Walonę. Jednocześnie druga armia serbska nadal penetrowała Macedonię Egejską. W 1344 roku oddział dowodzony przez wojewodę Preljuba został rozbity przez Turków – nowych sojuszników Kantakuzena. W 1345 roku Duszan opanował Kastorię i Werroię (Ber), a następnie zmusił do kapitulacji Seres (24 IX). Swoim władcą uznali go wówczas mnisi z góry Athos^[2][3].

Carstwo Stefana Duszana

Tryumf ten skłonił króla do przyjęcia na ogólnopaństwowym saborze tytułu cara (basileusa) Serbów i Greków. Tym samym ogłosił program likwidacji cesarstwa Paleologów i zastąpienia go nowym carstwem serbsko-greckim. Na żądanie Duszana patriarcha bułgarski, arcybiskup ochrydzki i mnisi z Athosu proklamowali biskupa Joannicjusza patriarchą Serbów i Greków. 16 kwietnia 1346 roku nowy patriarcha koronował uroczyście Stefana Duszana na cara Serbów i Greków^[4].

Powstanie nowego carstwa wymagało reformy aparatu władzy i sądownictwa. Duszan utworzył z terenów zdobytych na Bizancjum Romanię, w której rządy sprawowane miały być wedle obyczaju greckiego – dokumenty wystawiane były w języku greckim, sądy sprawowane według greckich praw. Królem Serbii został 10-letni syn Duszana Urosz. W jego imieniu rządy w królestwie sprawował ojciec. Bezpośrednio władał grecko-macedońską Romanią. Na dworze wprowadził bizantyński ceremoniał. Swoich najbliższych współpracowników i najwybitniejszych wojskowych, członków dynastii i krewnych obdarzył najwyższymi tytułami dworskimi. Przyrodni brat Duszana Symeon (Sinisza) i szwagier Jovan Asen, brat carowej Heleny oraz Jovan Oliver zostali despotami. Dejanowi mężowi Teodory siostry Duszana i Branko Mladenoviciowi przodkowi dynastii Brankowiciów przyznał tytuł sewastokratorów, a Wojhinie tytuł cezara, kiedyś najważniejszy po cesarskim^[4].

Car przeprowadził też dzieło kodyfikacji zwyczajowego prawa serbskiego. W 1349 roku ogłosił w Skopju statut obejmujący 153 paragrafy, a dopełniony do ponad 200 paragrafów na soborze w Seres w 1354 roku. Statut rozszerzył kompetencje sądów państwowych, likwidował wiece (zgromadzenia) ludu wiejskiego, potwierdzał liczne przywileje króla i możnowładców w stosunku do ludności wiejskiej zwanej serbami. Potępiał „herezję łacińską”, a prawosławnym Serbom zakazywał związków małżeńskich z katolikami określanymi jako „półwierzący”^[5].

Dalsze wojny

W 1348 Duszan wznowił wojnę przeciwko Bizancjum, gdzie w 1347 roku tron cesarski przy pomocy Turków opanował Jan Kantakuzen. Stefan Duszan zdobył Epir i oddał go w zarząd przyrodniemu bratu Symeonowi. Wódz Duszana Preljub zdobył w tym czasie Tesalię, którą otrzymał od cara w zarząd wraz z tytułem cezara. W 1350 Duszan przerwał działania w Grecji i podjął wyprawę przeciw Bośni^[3][4].

Granice północne nie przykuwały uwagi Duszana w tym stopniu co południowe. W 1335 odparł wyprawę króla węgierskiego Karola Roberta skierowaną na górniczy Rudnik. W traktacie pokojowym zawartym dopiero w 1346 z Ludwikiem I (1342-1382) zrzekł się pretensji do dawnych posiadłości Stefana Dragutina i Belgradu, zamku Golubca na Dunaju i banatu Maczwy. W stanie wojny z Węgrami znalazł się ponownie przed samą śmiercią na przełomie 1354 i 1355 roku. Usiłował odzyskać utracony Hum, lecz podjętą w 1350 roku wyprawę musiał przerwać, odwołany do zaatakowanej przez Greków Macedonii^[4].

Przed śmiercią w 1355 r. usiłował opanować Saloniki i zamierzał wyruszyć na Konstantynopol. Dla swojego planu próbował zjednać nawet papieża, obiecując w zamian uznanie jego zwierzchnictwa. Główną przeszkodę w zdobywaniu obydwu miast stanowił brak floty, którą Duszan zaczął budować od 1348 roku. Zmarł 20 grudnia 1355 pod Werroią, przygotowując się do ataku na Saloniki^[5].

Utworzone przez niego potężne państwo serbskie rozpadło się po jego śmierci na szereg księstw. Ułatwiło to penetrację Półwyspu Bałkańskiego przez Turków osmańskich.

Przypisy

Bibliografia

• Ch. Cawley: Medieval Lands. Foundation for Medieval Genealogy, 2006–2007.
• T. Wasilewski: Historia Jugosławii do XVIII wieku. W: W. Felczak, T. Wasilewski: Historia Jugosławii. Wrocław: Ossolineum, 1985. ISBN 83-04-01638-9.
• John Van Antwerp Fine, The Late Medieval Balkans. A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Turkish Conquest, University of Michigan, Ann Arbor 1987, 683 s., ISBN 0-472-08260-4.
• J. Skowronek, M. Tanty, T. Wasilewski: Historia Słowian południowych i zachodnich. Warszawa: PWN, 1988. ISBN 83-01-07549-X.
• I. Stawowy-Kawka: Historia Macedonii. Wrocław: Ossolineum, 2000. ISBN 83-04-04549-4.
• T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Ossolineum, 1988. ISBN 83-04-02466-7.