Szkoła frankfurcka

Szkoła frankfurcka (niem. Frankfurter Schule) – potoczna nazwa w literaturze przedmiotu filozofii i socjologii grupy pracowników Instytutu Badań Społecznych, istniejącego w latach 1923–1933 na Uniwersytecie we Frankfurcie, a od 1933 roku kolejno: przy paryskiej École normale supérieure i nowojorskim Uniwersytecie Columbia, a od 1949 ponownie we Frankfurcie nad Menem. Szkoła frankfurcka zasłynęła ze sformułowania teorii krytycznej oraz badania podstaw marksizmu. Badacze poświęcający się tym zagadnieniom skupiali się na problematyce relacji „podmiot – przedmiot” poznania i działania, a także podkreślali konieczność widzenia społeczeństwa w roli podmiotu własnych działań. Koncepcje grupy były rozwijane na łamach wydawanego w Instytucie pisma „Zeitschrift für Sozialforschung[1].

Za najważniejszych przedstawicieli szkoły uważa się takich badaczy jak Max Horkheimer, Theodor Adorno, Herbert Marcuse, Walter Benjamin, Friedrich Pollock, Leo Löwenthal, Erich Fromm[2]. Faktycznie szkoła frankfurcka przestała istnieć po śmierci Theodora Adorna (zm. 1969) i Maksa Horkheimera (zm. 1973), czasami jednak w odniesieniu do Jürgena Habermasa i innych myślicieli rozwijających teorię krytyczną mówi się o kolejnych jej pokoleniach[3].

Historia

Historię szkoły frankfurckiej można podzielić na trzy okresy[4]:

  1. Okres europejski (1923–1938): w tym okresie pojawia się termin teorii krytycznej;
  2. Okres amerykański (1939–1949): ten okres rozwoju szkoły frankfurckiej charakteryzuje ścisła współpraca Horkheimera i Adorno; współpraca ta zaowocowała powstaniem książki „Dialektyka oświecenia”, w której za wszelkie zło we współczesnym społeczeństwie autorzy obarczyli „ducha oświecenia”; oświecenie jest tutaj utożsamiane z procesem racjonalizacji, który doprowadził do wytworzenia społecznych mechanizmów władzy i kontroli (panoptyzm);
  3. Okres zachodnioeuropejski (lata 60. XX wieku): w tym okresie najważniejszy był dorobek i wkład naukowy Adorna i Marcuse’a.

Za początek szkoły frankfurckiej uważa się założenie Instytutu Badań Społecznych w 1923 roku we Frankfurcie nad Menem. Instytut został sfinansowany z darowizny Felixa Weila, biznesmena zainteresowanego marksizmem[5].

Zadaniem instytutu było podjęcie krytycznych badań interdyscyplinarnych nad historią i teorią ruchu robotniczego, a także nad źródłami antysemityzmu[6]. Pierwszym dyrektorem Instytutu był Carl Grünberg, profesor prawa i nauk o polityce na Uniwersytecie Wiedeńskim, zadeklarowany marksista[7], który wprowadził marksizm jako obowiązującą metodologię szkoły frankfurckiej. W jego rozumieniu marksizm nie był nauką dogmatyczną, nie postulował istnienia prawd wiecznych, uznawał, że wyniki badań naukowych są historycznie uwarunkowane[8]. Grünberg był także zwolennikiem metody indukcyjnej[9].

Pod jego kierownictwem Instytut skupił się na empirycznych badaniach nad historią ruchu robotniczego i socjalizmu[7]. Za znaczący wkład naukowy Grünberga uważa się utworzenie archiwum dokumentów związanych z historią ruchu robotniczego[2]. W czasopiśmie wydawanym przez instytut dominowały artykuły historyczne, jedynie czasami ukazywały się artykuły teoretyczne np. tekst „Marksizm i Filozofia” Karla Korscha czy artykuły Georga Lukacsa[10], Friedricha Pollocka i Maxa Horkheimera[9]. W tym okresie niektórzy członkowie należeli do Komunistycznej Partii Niemiec czy ruchu socjaldemokratycznego, większość badaczy nie była jednak związana z żadną partią[1].

W 1930 roku stanowisko dyrektora Instytutu objął Max Horkheimer, który zasadniczo zmienił kierunek jego badań. Badania w instytucie pod jego rządami w mniejszym stopniu koncentrowały się na historii ruchu robotniczego, a w większym stopniu na integracji wysiłków badawczych różnych nauk społecznych[2]. Horkheimer przyjął za główną ideę programu współpracę nauk szczegółowych, zwłaszcza socjologii, ekonomii politycznej, historii i psychologii, pod przewodnictwem refleksji filozoficznej. Problemy i pytania badawcze miały być formułowane przez filozofię społeczną, rozumianą jako teoria społeczeństwa[11]. Od 1931 roku Instytut wydawał pismo „Zeitschrift für Sozialforschung”, w latach 1939–1941 dostępne również w Stanach Zjednoczonych w angielskim tłumaczeniu[12].

W 1933 roku, po tym jak władze w Niemczech zdobyli naziści, instytut został zlikwidowany jako „instytucja wrogo nastawiona do państwa”, a jego pracownicy zwolnieni[13]. Władze hitlerowskie były wrogo nastawione do marksizmu a większość uczonych związanych z instytutem było pochodzenia żydowskiego[13]. Pracownicy instytutu udali się na emigrację, wyjątkiem był Karl August Wittfogel, który pozostał w Niemczech, został aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym (później wyjechał do USA)[13]. Horkheimer jeszcze w 1931 roku zdecydował o otwarciu filii instytutu w Genewie w Szwajcarii, a fundusz finansujący instytut został umieszczony w banku w Holandii, dzięki temu instytut kontynuował działalność naukową w Genewie[14].

W 1934 roku Horkheimer nawiązał kontakt z Uniwersytetem Columbia w Nowym Jorku, co zaowocowało otwarciem nowej ekspozytury szkoły przy tym uniwersytecie, pod nazwą International Institute for Social Research[15]. W 1934 roku do USA przenieśli się Horkheimer, Marcuse, Lowenthal, Pollock i Wittfogel[15]. W 1938 roku pełnoprawnym członkiem instytutu w USA został Adorno[16].

W latach 30. i 40. najważniejszą kwestią, jaka zaprzątała badaczy w instytucie był problem rozwoju nazizmu i faszyzmu w Europie[17]. Badania nad tą kwestią rozpoczęto jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy przeprowadzono badania ankietowe niemieckich robotników, których celem było ustalenie jakie jest wśród nich poparcie dla autorytaryzmu[18]. Kolejna publikacja instytutu na ten temat to „Studia nad autorytetem i rodziną” (niem. Studien über Autorität und Familie, 1936)[19].

Poglądy

Celem szkoły było rozwinięcie krytycznej teorii dotyczącej społecznych sprzeczności nowoczesnego kapitalizmu.

Początkowo szkoła zajęła się krytyką oświecenia: oświeceniowe obietnice – wiara w rozwój naukowy i racjonalność, rozwinięcie idei ludzkiej wolności – przemieniły się w koszmar, w zastosowanie nauki i racjonalności do tłumienia wolności. Według Adorna „Oświecenie hamuje rozwój autonomicznych, niezależnych jednostek; prowadzi do tamowania emancypacji, dla której ludzkie istoty są o tyle dojrzałe, o ile pozwalają im na to siły produkcyjne epoki”[20].

Ich poglądy, choć zróżnicowane, wywodziły się z marksizmu i neoheglizmu i kształtowały się pod wpływem psychoanalizy i psychologii społecznej.

Wprowadzili i rozpowszechnili termin „przemysł kulturalny” na określenie kultury masowej, podkreślając jej postępujące zestandaryzowanie, uprzemysłowienie i uśrednienie. Podleganie kultury prawom rynkowym i jej komercjalizacja doprowadziła do obniżenia gustu, wymagań i poziomu odbiorców. Zjawisko reprodukcji technicznej upowszechniło film i fotografię, lecz zarazem doprowadziło do zaniku „aury” dzieł sztuki, czym zubożyło ich percepcję.

Krytyczne i bardzo surowe oceny przedstawicieli szkoły frankfurckiej wynikały z perspektywy jaką obrali – kultury wysokiej. Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej stała się źródłem inspiracji dla wielu wpływowych ruchów intelektualnych i społecznych końca XX wieku. Oprócz tego w ogromnym stopniu przyczyniła się do rozwoju interdyscyplinarnych badań nad kulturą masową. Wydaje się, że jej znaczący wpływ na myśl współczesną wynika z ciągłej aktualności zjawisk, które uczynili przedmiotem swojej analizy: kultury masowej i hegemonii kapitalizmu (w szerokim rozumieniu, obejmującym nie tylko ekonomię, ale i kulturę, politykę oraz sferę stosunków społecznych)[21]. Ponadto teoretycy szkoły frankfurckiej są uznawani za „duchowych założycieli” Republiki Federalnej Niemiec ze względu na rolę, jaką po powrocie do Niemiec odegrał Horkheimer, będący organizatorem nauki, nauczycielem akademickim i rektorem frankfurckiego uniwersytetu[12].

Główne dokonania szkoły frankfurckiej

Dokonania natury teoretycznej

Wśród dokonań wyjściowych szkoły wymienić można „program badań społecznych”, zwany inaczej programem „interdyscyplinarnego materializmu” bądź też „materialistyczną teorią społeczeństwa”. Program ów sformułowany został w początkach istnienia Instytutu Badań Społecznych przez Maxa Horkheimera[22].

Instytut Badań Społecznych skupiał swe zainteresowania na ruchu robotniczym i dziejach socjalizmu. Ważnym przedmiotem analizy było wyjaśnienie, dlaczego nie doszło do rewolucji w tej grupie społecznej. Historycznie rzecz biorąc, szkoła frankfurcka została skonfrontowana z sytuacją, w której erozji rewolucyjnej siły klasy robotniczej towarzyszyły narodziny faszyzmu. Historyczny i polityczny kontekst prac szkoły prowadził zatem do zainteresowań upadkiem socjalizmu i radykalizmu klasy robotniczej, którego rodzajem stała się możliwość scentralizowanej kontroli ze strony rozrastającej się „totalitarnej” władzy nowoczesnego państwa kapitalistycznego[23].

„Program badań społecznych” został zastąpiony w drugiej połowie lat 30. wyrastającą z niego „krytyczną teorią społeczeństwa”, która w założeniu miała „przezwyciężać podział na teorię i praktykę, na refleksję filozoficzną i badania społeczne”[24].

Dokonania instytucjonalne

Dokonania instytucjonalne spełniły istotną rolę w procesie kształtowania się szkoły frankfurckiej. Do najważniejszych z nich należało utworzenie Instytutu Badań Społecznych i czasopisma „Zeitschrift für Sozialforschung”. Powojenna restytucja Instytutu umożliwiła zaś szkole frankfurckiej stanie się „formacją intelektualnie ugruntowującą RFN”. Zdaniem Horkheimera, istotnym postulatem było połączenie „tradycji niemieckiej socjologii zorientowanej bardziej teoretycznie” z nowoczesnymi metodami prowadzenia badań empirycznych, rozwijanymi w Stanach Zjednoczonych[24].

Instytucjonalną pozycję szkoły ugruntowało utworzenie w ramach IBS serii wydawniczej „Frankfurter Studien zur Soziologie”, jej szeroka obecność na płaszczyźnie akademickiej i naukowej, a także pewne programy, wśród których można wyróżnić program wysyłania politologów oraz pedagogów na staże do Stanów Zjednoczonych. Szczególnie ważna okazała się stała współpraca z wydawnictwem Suhrkamp, nastawionym na publikowanie prac filozoficzno-socjologicznych w formie kieszonkowej, dzięki czemu trafiały do dużego grona odbiorców[25][4].

Badania empiryczne

Instytut głównie skupiał się na badaniach empirycznych. Pierwszym zrealizowanym projektem było badanie świadomości politycznej społeczeństwa zachodnioniemieckiego. Stosując psychoanalityczną metodę dyskusji okazało się, że Niemcy są nacjonalistami i mają skłonności faszystowskie. Wynik badań był szokiem, gdyż zostały one wykonane w latach 1950–1956, czyli po zakończeniu II wojny światowej. Kolejne badania dotyczyły czynników mających wpływ na atmosferę w miejscu pracy. Ważnym przedmiotem badań była świadomość polityczna studentów. Program ten nazywał się „Student und Politik” i starano się dotrzeć do głębokiego podłoża psychologicznych postaw politycznych[4].

Krytyczny intelektualista

Zdaniem Horkheimera, integralną częścią postawy socjologa powinna być umiejętność zachowania krytycznego dystansu do rzeczywistości – zarówno wobec rzeczywistości społecznej, jak i innych badaczy, teoretyków oraz orientacji teoretycznych. Dążąc do zmiany panujących pojęć filozofii i socjologii, przedstawiciele szkoły frankfurckiej zainicjowali szereg sporów, w których brali również udział: dotyczyły one metodologii badań społecznych czy pozytywizmu w socjologii niemieckiej, ale też szkolnictwa, modelu edukacji czy kształtu uniwersytetu. Największe znaczenie dla kształtowania świadomości społecznej miał tzw. Historikerstreik, gdzie Habermas sprzeciwił się próbom relatywizacji Holokaustu i umniejszania „niemieckiej winy”[26].

Przedstawiciele szkoły frankfurckiej

Wybrane artykuły przedstawicieli szkoły frankfurckiej

Wśród najistotniejszych artykułów przedstawicieli szkoły frankfurckiej można wyszczególnić następujące pozycje[4]:

M. Horkheimer

  • Materializm i metafizyka (1933);
  • Materializm i moralność (1933);
  • Przyczynek do sporu o racjonalizm we współczesnej filozofii (1934);
  • Przyczynek do problemu prawdy (1935);
  • Egoizm i ruch wolnościowy. Przyczynek do antropologii epoki mieszczańskiej (1936);
  • Teoria tradycyjna a teoria krytyczna (1937);
  • Filozofia a teoria krytyczna (wraz z H. Marcuse; 1937);
  • Żydzi i Europa (1939);
  • Społeczna funkcja filozofii (1939);
  • Sztuka i kultura masowa (1941);
  • Kres rozumu (1941).

F. Pollock

  • Uwagi o kryzysie gospodarczym (1933);
  • Kapitalizm państwowy. Jego możliwości i granice (1941);
  • Czy narodowy socjalizm jest nowym porządkiem? (1941).

T. W. Adorno

  • O społecznej sytuacji muzyki (1932);
  • Spengler dziś (1941).

H. Marcuse

  • Walka z liberalizmem w totalitarnej koncepcji państwa (1934);
  • O pojęciu istoty (1936);
  • O pewnych społecznych implikacjach współczesnej techniki (1941).

E. Fromm

  • O metodzie i zadaniach analitycznej psychologii społecznej (1932);
  • Społeczne uwarunkowanie psychoterapii analitycznej (1935);
  • O poczuciu bezsiły (1937).

L. Löwenthal

  • O społecznej sytuacji literatury (1932);
  • Interpretacja Dostojewskiego w Niemczech przedwojennych (1934);
  • Jednostka w indywidualistycznym społeczeństwie. Uwagi o Ibsenie (1936);
  • Knut Hamsun. Przyczynek do prehistorii ideologii autorytarnej (1937).

Przypisy

  1. a b Mucha 1986 ↓, s. 61.
  2. a b c Corradetti 2018 ↓.
  3. szkoła frankfurcka, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-04-17].
  4. a b c d Jakuszko 2018 ↓.
  5. Corradetti 2018 ↓, s. loc. 1. Critical Theory: Historical and Philosophical Background.
  6. Jay 1996 ↓, s. 8.
  7. a b Jay 1996 ↓, s. 9.
  8. Jay 1996 ↓, s. 11.
  9. a b Jay 1996 ↓, s. 12.
  10. Jay 1996 ↓, s. 10.
  11. Kaniowski 2002 ↓, s. 158-159.
  12. a b Kaniowski 2002 ↓, s. 158.
  13. a b c Jay 1996 ↓, s. 29.
  14. Jay 1996 ↓, s. 37.
  15. a b Jay 1996 ↓, s. 39.
  16. Jay 1996 ↓.
  17. Jay 1996 ↓, s. 143.
  18. Jay 1996 ↓, s. 116.
  19. Jay 1996 ↓, s. 124.
  20. T.W. Adorno: Dialektyka Oświecenia. Warszawa 1991, s. 92.
  21. Marcin Hylewski, Tomasz Burdzik. Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej jako krytyka kultury masowej. „Kultura-Historia-Globalizacja”. 15, s. 115–137, 2014. Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. DOI: 10.6084/m9.figshare.1050567. ISSN 18-98-72-65. 
  22. Jay 1996 ↓, s. 25.
  23. Strinati 1998 ↓, s. 54.
  24. a b Kaniowski 2002 ↓, s. 159.
  25. Kaniowski 2002 ↓, s. 159-160.
  26. Kaniowski 2002 ↓, s. 160.
  27. Jay 1996 ↓, s. 16.

Bibliografia

  • Claudio Corradetti. The Frankfurt School and Critical Theory. „The Internet Encyclopedia of Philosophy”, 2018. ISSN 2161-0002. [dostęp 2018-12-01]. (ang.). 
  • Szkoła frankfurcka i przemysł kulturalny. W: Dominic Strinati: Wprowadzenie do kultury popularnej. Wojciech Burszta (tłum.). Warszawa: Zysk i S-ka, 1998. ISBN 83-7298-836-6.
  • Andrzej Szahaj: Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej. Wprowadzenie. Warszawa 2008.
  • Andrzej M. Kaniowski: Szkoła frankfurcka. W: Encyklopedia socjologii. Kazimierz W. Frieske (red.), Hieronim Kubiak (red.), Grzegorz Lissowski (red.), Janusz Mucha (red.), Jerzy Szacki (red.), Marek Ziółkowski (red.). Wyd. I. T. 4: S-Ż. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002, s. 157–161. ISBN 83-88164-61-9.
  • Janusz Mucha: Socjologia jako krytyka społeczna. Orientacja radykalna i krytyczna we współczesnej socjologii zachodniej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986. ISBN 83-01-06500-1.
  • Martin Jay: The dialectical imagination: a history of the Frankfurt School and the Institute of Social Research, 1923-1950. Berkeley: 1996. ISBN 0-520-20423-9. (ang.).
  • Honorata Jakuszko: Frankfurcka Szkoła. Powszechna Encyklopedia Filozofii, 2018. [dostęp 2018-12-03].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Marx Engels icon.svg
Autor: OwcaGierka, Licencja: CC BY-SA 3.0
Portraits of Marx and Engels within a red circle
AdornoHorkheimerHabermasbyJeremyJShapiro2.png
(c) Jjshapiro z angielskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0
Photograph taken in Heidelberg, April 1964,[1] by Jeremy J. Shapiro at the Max Weber-Soziologentag. Horkheimer is front left, Adorno front right, and Habermas is in the background, right, running his hand through his hair. Siegfried Landshut is in the background left.