Szlachar

Szlachar

Mergus serrator[1]
Linnaeus, 1758
Samiec w szacie godowej
Samica
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	kaczki
Plemię	Mergini
Rodzaj	Mergus
Gatunek	szlachar
Synonimy
Merganser serrator (Linnaeus, 1758)[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
w sezonie lęgowym      przeloty      zimowiska

Szlachar^[4], tracz długodzioby^[2], długodziób^[5] (Mergus serrator) – gatunek dużego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae), zamieszkujący Eurazję i Amerykę Północną. Mimo rozległego zasięgu występowania nie wyróżnia się podgatunków^[6][7]. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Zasięg występowania

Szlachar zamieszkuje Eurazję (pas od Wysp Brytyjskich, przez Beneluks, Europę Środkową i Wschodnią, południową Syberię po Mandżurię i północną Japonię) oraz Amerykę Północną po Wielkie Jeziora Północnoamerykańskie na południu, a także Grenlandię i Islandię.

Niektóre populacje są osiadłe lub koczujące. Północne populacje wędrowne, przeloty w marcu–maju i październiku–grudniu. Zimuje na brzegach Morza Śródziemnego, europejskich brzegach Atlantyku, Morza Północnego, Bałtyku, pacyficznych wybrzeżach Azji oraz wschodnim i zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej.

W Polsce do niedawna skrajnie nielicznie gnieździł się na Kaszubach, Pomorzu i na Mazurach^[8][9]. Jeszcze w latach 1986–1995 liczebność krajowej populacji lęgowej szacowano na 40–60 par^[10]. Ostatni potwierdzony lęg (według stanu na 2020) odnotowano w 2003 roku na Jeziorach Wdzydzkich^[10]. W trakcie przelotów pojawia się w całym kraju, liczniej na wybrzeżu^[8]. Również zimuje na wybrzeżu, głównie w dwóch rejonach: na Zatoce Pomorskiej i wzdłuż zachodniego wybrzeża oraz na Zatoce Gdańskiej^[9].

Charakterystyka

Para – po lewej samica, po prawej samiec

Wygląd zewnętrzny

Zarówno samiec, jak i samica mają na głowie rozdwojony, postrzępiony czub. Samiec znacznie większy, w upierzeniu godowym ma głowę i górę szyi czarne z metalicznym połyskiem, a dół szyi biały z czarną linią wzdłuż kręgosłupa. Pierś rdzawa z ciemnymi, podłużnymi pręgami, za kolorem rdzawym czarny pas z białymi plamami w kształcie łzy, łączący się z czarnym grzbietem. Brzuch biały, boki, ogon i nadogonie szare. Dziób i nogi krwistoczerwone. Samica ma głowę i szyję rdzawą, podgardle i przód szyi białe o rozmytych brzegach, reszta ciała szara z ciemnym deseniem. Żółtoczerwony dziób. Skrzydła od spodu białe, z białym lusterkiem z wierzchu. W locie na białych skrzydłach widać dwa czarne pasy. Samiec w szacie spoczynkowej i młodociane podobne do samicy, choć jej grzbiet jest ciemniejszy. Czubki młodych są krótkie. Na przodzie szyi widnieje wąski, jasny kołnierzyk.

Samica podobna do nurogęsi, ale brązowa głowa nie jest u szlachara wyraźnie odgraniczona od szyi, a jej przód nie jest czysto biały.

Rozmiary

długość ciała 52–58 cm, rozpiętość skrzydeł 67–86 cm^[6]

Masa ciała

samiec 947–1350 g, samica 900–1100 g^[6]

Środowisko

Czyste wody, zarówno stojące jak i bieżące, w strefie tundry, tajgi i lasów mieszanych, a także morskie wybrzeża, wysepki i fiordy. Wytrzymują ostre mrozy na rzekach o wartkim prądzie, które zimą nie zamarzają.

Pożywienie

Wyłącznie zwierzęta, głównie drobne ryby słodkowodne i morskie. Pokarm zdobywają nurkując, często w stadzie.

Rozród

Okres godowy

Toki

Już pod koniec zimy samce i samice zbliżają się do siebie i wykazują zainteresowanie, ale w pary łączą się dopiero na lęgowiskach od kwietnia do czerwca. W czasie toków kaczor wydaje z szeroko otwartym dziobem dźwięk podobny do „gneng” lub „hue-eng”, a kaczka chrapliwe „rok-rok-rok”. Samiec wykonuje charakterystyczne tzw. załamanie, czyli unosi głowę, a potem zanurza szybko pod wodę pierś i szyję. Jednocześnie unosi tylną część ciała.

Gniazdo

Samica na początku maja, 3 tygodnie przed rozpoczęciem składania jaj, zaczyna szukać miejsca na gniazdo – na ziemi, często daleko od wody, w trawie, pod krzewem, rzadziej w trzcinie i innej roślinności nadbrzeżnej. Stanowi je płytka jamka wypełniona suchymi częściami roślin suchych i świeżych, zebranymi z okolicy. W czasie poszukiwań i budowy gniazda kaczor trzyma się w pobliżu na wodzie.

Okres lęgowy

Jaja z kolekcji muzealnej

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg (może znieść jaja ponownie w przypadku utraty lęgu), składając w kwietniu–czerwcu 4 do 14 różowawych lub różowawozielonkawych jaj.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 29 do 35 dni przez samicę.

Pisklęta

Pisklęta opuszczają gniazdo po 1–3 dniach, po czym matka wodzi je nad wodę. Kaczęta w puchu mają szarobrązowe grzbiety przypominające bardzo młode tracza nurogęsi. Różnią się jednak od nich układem plam na policzkach i kształtem dzioba. Młode usamodzielniają się przed pierzeniem, które ma miejsce w wieku 60–65 dni. Po 8–9 tygodniach zdolne są do lotu.

Status, zagrożenia i ochrona

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody szlachar nieprzerwanie od 1988 roku uznawany jest za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji w 2016 roku, według szacunków organizacji Wetlands International, mieściła się w przedziale około 495–605 tysięcy osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za stabilny, choć według szacunków organizacji BirdLife International (2015) populacja europejska zmniejsza się^[3].

W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową, wymaga ochrony czynnej^[11]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek wymarły regionalnie (RE) – dotyczy populacji lęgowej^[10]. Wśród przyczyn, które doprowadziły do wymarcia krajowej populacji, wymienia się: drapieżnictwo ze strony ssaków takich jak norka amerykańska, jenot lub kuna (plądrowanie lęgów, zagryzanie wysiadujących samic), płoszenie ptaków przez ludzi, czy też eutrofizację wód^[10]. Liczebność populacji zimującej w Polsce w latach 2013–2018 szacowano na 1000–6700 osobników^[12].

Zobacz też

• ptaki Polski

Przypisy

Bibliografia

• Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.
• Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Mergus serrator (Szlachar). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 194–198. ISBN 83-86564-43-1.