Tajchy

Počúvadlo, największy z zachowanych tajchów

Tajchy^[1][2] (z niem. Teich – staw) – zespół sztucznych zbiorników wodnych znajdujących się w Górach Szczawnickich w środkowej Słowacji. Większość z nich została zbudowana w celu zapewnienia energii i wody dla kopalni srebra w Bańskiej Szczawnicy w XVIII wieku. W czasach funkcjonowania kopalni tajchy stanowiły system 60 zbiorników, połączonych ze sobą za pomocą sieci kanałów i tuneli o łącznej długości ponad 100 kilometrów^[3].

Do dnia dzisiejszego zachowało się około 25 tajchów, które są wykorzystywane w celach rekreacyjnych, jako stawy rybne oraz jako źródło wody^[4]. Ze względu na ich historyczne znaczenie, 11 grudnia 1993 roku tajchy wraz z innymi zabytkami techniki w okolicach Bańskiej Szczawnicy zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[5].

Zasada działania

(c) Jan Starec, CC BY-SA 3.0

Przepust na Tajchu Klinger

W okolicach Bańskiej Szczawnicy nie ma żadnych większych cieków wodnych (najbliższa rzeka, Hron, oddalona jest o ponad 10 kilometrów), dlatego podjęto decyzję o budowie systemu wyłapującego i gromadzącego wodę opadową. System składał się z 60 zbiorników o łącznej pojemności 7 milionów metrów sześciennych, do których woda była doprowadzana za pomocą kanałów o łącznej długości 72 kilometrów^[6][3]. Następnie woda płynęła przez 57 km kanałów do kół wodnych, które napędzały siedem pomp. Dzięki temu możliwe było usuwanie wody gruntowej z kopalń, a także zasilanie górnictwa, hutnictwa i młynów^[7].

Historia

Tama na Wielkiej Richnavie

Bańska Szczawnica była ważnym średniowiecznym ośrodkiem wydobywczym, produkującym głównie srebro i złoto^[8][2]. Pierwsze zbiorniki wodne zostały założone przez miejscowych górników w XV wieku^[9]. Najbardziej znaczący rozwój tajchów został przyspieszony przez kryzys górnictwa w XVII wieku. Z powodu wprowadzenia do bańskiego górnictwa prochu strzelniczego w 1627^[10], głębokość szybów kopalnianych szybko spadła poniżej poziomu tuneli melioracyjnych, w rezultacie czego kopalnie zostały zalane wodami gruntowymi. W tamtych czasach mechanizmy pompujące wodę z kopalń były zasilane siłą mięśni ludzi lub zwierząt, co było zbyt kosztowne – tylko w kopalni Hornej Bieberštôlnej wodę pompowało ponad 200 par koni^[11]. Żeby uniknąć strat, Królewska Izba Sądowa w Wiedniu podjęła decyzję o zamknięciu kopalni w Bańskiej Szczawnicy i jej okolicach. Żeby uratować przemysł górniczy w Bańskiej Szczawnicy, Józef Karol Hell, Matej Kornel Hell i Samuel Mikovíni złożyli na ręce cesarza plan budowy tajchów. Nowatorski plan został ostatecznie zatwierdzony przez Karola VI^[7][12].

Pierwsze zachowane plany budowy tajchów autorstwa Jána Tobiáša Brinna pochodzą z 1736 roku, jednak budowę pierwszych z nich, tajchów Richňavskich (według projektu Samuela Mikoviniego) rozpoczęto w 1738. W ciągu dwóch lat wybudowano dwa zbiorniki o łącznej pojemności miliona metrów sześciennych. W trakcie budowy pracowało codziennie ponad 4000 osób. Po wybudowaniu tajchów Richňavskich zbudowano siedem kanałów o łącznej długości ponad 24 kilometrów, mających doprowadzać wodę z Hronu i Ipoli, a następnie wybudowano tamę na Wielkiej Richňavie. Całość ukończono w 1747 roku, a zbiorniki napełniły się w 1751^[13]. Ukończone tajchy były nie tylko w stanie wypompować wody gruntowe z kopalni, ale również dostarczyć energię dla innych gałęzi przemysłu^[13]. Ostatnim zbudowanym tajchem, zachowanym do tej pory, była ukończona w 1759 roku Červená studňa^[14].

Odnowione kopalnie zaowocowały wielkim rozwojem gospodarczym i kulturalnym Bańskiej Szczawnicy^[7]. W 1782 roku Bańska Szczawnica (Selmecbánya) była trzecim co do wielkości miastem w Królestwie Węgier (40 000 mieszkańców z przedmieściami), po Bratysławie (Pozsony) i Debreczynie. W 1762 roku królowa Maria Teresa zarządziła utworzenie Akademii Górniczej w Bańskiej Szczawnicy, tworząc pierwszą uczelnię techniczną na świecie^[15][2]. Miasto zostało wybrane ze względu na odpowiedni sprzęt górniczy, hydrologiczny i metalurgiczny, oraz przede wszystkim ze względu na obecność innowacyjnych tajchów^[15][16]. Tajchy były również chwalone przez wizytujących je cesarzy Franciszka I, Józefa II i Leopolda II^[13].

Jeszcze w połowie XIX wieku 7 z 13 zbiorników wód górniczych w Europie o największej objętości stanowiły tajchy. W tym samym czasie, trzy najwyższe tamy w Europie zbudowane dla przemysłu wydobywczego były w tajchach Rozgrund (30,2 m), Počúvadlo (29,6 m) i Veľká Richňava (23,4 m)^[17].

Po upływie wielu lat od wybudowania tajchy stały się integralną częścią środowiska Gór Szczawnickich. Kilka zapór zostało niedawno zrekonstruowanych^[18]. Od 1995 roku tajchy są zarządzane przez Słowackie Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej, które od tamtego czasu odnowiło i zrekonstruowało wiele zbiorników, głównie z grupy tajchów piarskich^[19].

Zbiorniki wodne

Tama na Tajchu Dolnohodrušskim

Do chwili obecnej zachowała się tylko około połowa (według różnych źródeł 23^[2], 24^[20] lub 26^[21]) z pierwotnej liczby tajchów. Zniszczeniu uległa również inna infrastruktura, na przykład z 30-kilometrowej sieci rowów zasilających Tajch Veľká Richňava pozostało tylko 400 metrów^[12]. Napełnienie tajchu z powrotem po jego wyschnięciu może trwać lata. Rozpoczęta w 2013 roku odbudowa tajchu Dolnohodrušskiego zakończyła się w styczniu 2021^[19][22].

Największym zachowanym tajchem jest Počúvadlo o powierzchni 12,13 ha, głębokości 11 m i pojemności 745 000 m³. Główna tama zbiornika ma długość 195 m, jest szeroka na 19 m i wysoka na 30 m^[23]. Dzięki rozbudowanej infrastukturze turystycznej zbiornik Počúvadlo jest najpopularniejszym ze wszystkich tajchów^[24].

Tajch Veľká Richňava ma zaporę o długości 569 m, wysoką na 23,4 m i szeroką na 23 m. Jest to najgłębszy (21 m) i najbardziej pojemny (960 tys. m³) spośród wszystkich tajchów. Zaopatruje w wodę pitną Štiavnické Bane, służy również do rekreacji^[23].

Zapora na tajchu Rozgrund do drugiej połowy XX wieku była najwyższą ziemną zaporą w Czechosłowacji. Obecnie zbiornik zaopatruje Bańską Szczawnicę w wodę pitną^[25].

Podział tajchów

Tajch Rozgrund, wysuszony

Ze względu na ich położenie geograficzne tajchy w Górach Szczawnickich są dzielone na 6 grup^[21][26]:

• tajchy piargskie – największa grupa, najlepiej ze sobą połączone i z największą liczbą stawów zbiorczych (stanowią około połowy objętości wszystkich tajchów), głównie na południe i południowy zachód od Bańskiej Szczawnicy, częściowo w dorzeczu Ipoli, a częściowo w dorzeczu Hronu;
• tajchy hodrušskie – grupa trzech tajchów w dorzeczu Hronu, służyły do napędzania maszyn w Dolinie Hodrušskiej;
• tajchy vyhniańskie – najwyżej położone tajchy, napędzały maszyny w Dolinie Vyhniańskiej i pompy odprowadzające wodę ze sztolni Hoffera,
• tajchy szczawnickie – grupa małych tajchów w bezpośrednich okolicach Bańskiej Szczawnicy, służyły głównie do zaopatrywania miasta w wodę, ale także do napędu pomp odwadniających kopalnie;
• tajchy kolpašské – dwa tajchy niedaleko Banskiego Studenca na południowy wschód od Bańskiej Szczawnicy, połączone z potokiem Belá-Kozelník w dorzeczu Hronu, napędzały maszyny w Dolinie Rybníckiej;
• tajchy beliańskie – dwa tajchy w dorzeczu Hronu obsługujące młyny w Bańskiej Białej i Dolinie Kozelníckiej.

Zachowane tajchy

Tajch Moderštolniansky

Na podstawie materiałów źródłowych^[20][27]:

• Tajch Bakomi w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1738
• Tajch Beliansky w Bańskiej Białej, wybudowany w 1747
• Tajch Červená studňa w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1759
• Tajch Evička w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1638
• Tajch Goldfuss w Bańskiej Białej, wybudowany w XVIII wieku
• Tajch Halčiansky w Bańskiej Białej, wybudowany w XVIII wieku
• Tajch Klinger w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1765
• Tajch Kolpašsky Mały w Bańskim Studencu, wybudowany w 1763
• Tajch Kolpašsky Duży w Bańskim Studencu, wybudowany w 1730
• Tajch Krechsengrund w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1735
• Tajchy Kysihyblianské w Bańskim Studencu
• Tajch Lintich (zniszczony) w Bańskiej Szczawnicy
• Tajch Michalštôlňansky w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1736
• Tajch Moderštolniansky w Kopanicy, wybudowany w XVIII wieku
• Tajch Ottergrund (Paradajské jazero) w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1759
• Tajch Počúvadlo w dzielnicy Počúvadlo, wybudowany w 1775
• Tajch Rozgrund w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1743
• Tajch Wielka Richňava w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1738
• Tajch Mała Richňava w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1738
• Tajch Štampoch w Vysokiej, wybudowany w 1770
• Tajch Wielka Vindšachta w Szczawnickich Baniach, wybudowany w latach 1712-1715
• Wielki Zbiornik Vodárenski w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w XVI wieku
• Mały Zbiornik Vodárenski w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w XVI wieku
• Górny Tajch Hodrušský w Bańskiej Hodruszy, wybudowany w 1705
• Dolny Tajch Hodrušský w Bańskiej Hodruszy, wybudowany w 1743
• Komorovskie zbiorniki wodne (górny i dolny) w Bańskiej Szczawnicy, wybudowane w 1742
• Tajch Bančiansky w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w XVIII wieku.

Przypisy