Trybunał inkwizycji na Malcie

© Marie-Lan Nguyen / Wikimedia Commons, CC BY 2.5

Pałac inkwizytora na Malcie

Trybunał inkwizycji na Malcie – trybunał inkwizycji rzymskiej, mający swą siedzibę na rządzonej od 1530 przez joannitów Malcie. Istniał w latach 1561–1798. Od 1574 inkwizytor maltański był jednocześnie przedstawicielem dyplomatycznym Stolicy Apostolskiej na Malcie i jedną z trzech najważniejszych osób na wyspie.

Historia

W średniowieczu Malta należała do królestwa Sycylii i jako taka uznawana była za część Włoch. W związku z tym wyspa podlegała nominalnej jurysdykcji inkwizytorów sycylijskich. Poza dwoma krótkotrwałymi wizytami delegatów inkwizycji (w 1433 i 1485/86), nie ma jednak dowodów na efektywne wykonywanie przez nią swych uprawnień na Malcie przed jej przejściem pod władzę zakonu joannitów w 1530^[1].

Początki działalności inkwizycyjnej na Malcie wiążą się z osobą Domingo Cubellesa, biskupa maltańskiego w latach 1540–1566. W 1545, działając w ramach swych tradycyjnych prerogatyw jako biskupa diecezjalnego, wszczął śledztwo przeciwko francuskiemu duchownemu Franciszkowi Gesualdo i jego zwolennikom, zakończone rok później straceniem Francuza i wymierzeniem łagodniejszych kar jego zwolennikom. W reakcji na to wydarzenie wielki mistrz zakonu joannitów powołał wewnąrzzakonną komisję ds. pilnowania ortodoksji rycerzy zakonnych (1553). Członkowie zakonu nie podlegali bowiem jurysdykcji biskupa. W międzyczasie jednak sytuacja na Malcie zwróciła uwagę Kongregacji Świętego Oficjum. W 1558 na Maltę przybył komisarz Kongregacji, dominikanin Angelo Zampa da Cremona (późniejszy inkwizytor Mediolanu), który po kilkumiesięcznym pobycie sporządził dla Kongregacji raport wskazujący na konieczność utworzenia na wyspie trybunału inkwizycyjnego^[2][3].

21 listopada 1561 papież Pius IV ustanowił na Malcie trybunał inkwizycji, a jego przewodniczącym mianował biskupa Cubellesa. Brewe papieskie zostało ogłoszone na Malcie w czerwcu 1562. Podczas wielkiego oblężenia wyspy przez Turków w 1565 działalność trybunału została jednak zawieszona, a po śmierci Cubellesa w 1566 nastała kilkuletnia sediswakancja na stanowisku biskupa i inkwizytora, zakończona mianowaniem w listopadzie 1572 nowego biskupa Martina Royasa, który kilka miesięcy później również został inkwizytorem^[4][5].

Fabio Chigi (późniejszy papież Aleksander VII) był w latach 1634–39 inkwizytorem Malty

Połączenie stanowisk biskupa diecezjalnego i inkwizytora oznaczało, że biskup w sprawach dotyczących wiary uzyskał jurysdykcję nad rycerzami zakonnymi, to zaś oznaczało wzmocnienie jego pozycji. Z tego względu władze zakonu dążyły do zmiany tego stanu rzeczy i w końcu odniosły sukces. W 1574 papież Grzegorz XIII rozdzielił obie funkcji i mianował Pietro Dusinę, dotychczasowego wikariusza archidiecezji neapolitańskiej, inkwizytorem i delegatem apostolskim na Malcie. Od tej pory wszyscy kolejni inkwizytorzy maltańscy byli także delegatami, czyli przedstawicielami dyplomatycznymi Stolicy Apostolskiej na wyspie^[6][7].

Urząd inkwizytora maltańskiego, z racji swego powiązania z dyplomacją, był dla wielu sprawujących go duchownych jednym z pierwszych kroków do dalszej kariery. Dwóch inkwizytorów osiągnęło godność papieską (Fabio Chigi, inkwizytor w latach 1634–1639, następnie papież Aleksander VII oraz Antonio Pignatelli, inkwizytor w latach 1646–1649, następnie papież Innocenty XII), dwudziestu pięciu zostało kardynałami, a osiemnastu biskupami^[6]. Stałym elementem funkcjonowania ich trybunału była rywalizacja o wpływy z władzami zakonnymi oraz biskupem^[8].

W 1639 na Malcie doszło do egzekucji dwóch mężczyzn oskarżonych o apostazję na islam^[9]. Dziewiętnaście lat później na wyspie aresztowano dwie Angielki należące do wspólnoty kwakrów, które przybyły tam głosić swoją wiarę. Spędziły one cztery lata w więzieniu ale ostatecznie zostały zwolnione^[10].

W XVIII wieku inkwizycja maltańska, w przeciwieństwie do wielu innych trybunałów, utrzymywała bardzo wysoki poziom aktywności i to w zasadzie do samego końca swego istnienia. W latach 1744–1798 przeciętnie wszczynanych było około 55 dochodzeń rocznie^[11].

Inkwizycja na Malcie została zniesiona w roku 1798 w wyniku zajęcia wyspy przez wojska rewolucyjnej Francji. Już 26 maja 1798 inkwizytor Giulio Carpegna opuścił wyspę z uwagi na spodziewaną inwazję francuskiej floty. W następnym miesiącu Francuzi faktycznie zajęli Maltę i 13 lipca 1798 okupacyjne władze wydały dekret o rozwiązaniu sądów kościelnych, w tym inkwizycji^[12][13].

Organizacja

Na czele trybunału stał inkwizytor, który od 1574 był zawsze jednocześnie delegatem apostolskim, czyli papieskim przedstawicielem dyplomatycznym, stojącym w hierarchii o stopień niżej niż nuncjusz apostolski. Funkcję tę sprawował zawsze świecki duchowny, niekoniecznie jednak ksiądz. Wielu maltańskich inkwizytorów było zwykłymi klerykami. W jednym przypadku zdarzyło się, że urzędujący delegat apostolski i inkwizytor został wyświęcony na biskupa (w 1635 Fabio Chigi został biskupem Nardo). Z reguły inkwizytorzy wywodzili się z wyższych warstw społecznych^[6][14][15]. Rezydencja inkwizytora znajdowała się w okazałym pałacu koło kościoła św. Wawrzyńca w porcie Birgu^[16][17].

Głównym pomocnikiem inkwizytora był asesor. Na sąsiadującej z Maltą wyspie Gozo inkwizytora reprezentował zastępca, tytułowany jako komisarz albo proinkwizytor. Wielu mieszkańców wyspy należało do grona zauszników trybunału (tzw. familiari), co wiązało się z licznymi przywilejami^[18][16].

Archiwum

Maltański trybunał jest jednym z nielicznych trybunałów inkwizycji rzymskiej, którego archiwum przetrwało w niemal nienaruszonym stanie. Wprawdzie w 1798, w związku z inwazją francuską, władze kościelne rozważały zniszczenie dokumentacji inkwizycyjnej, ale ostatecznie została ona jedynie przeniesiona do pałacu biskupiego. Obecnie archiwum to (Archivum Inquisitionis Melitensis) przechowywane jest w Mdinie^[6][19][20].

Pomimo zachowania w bardzo dobrym stanie, archiwum maltańskie jest ciągle jeszcze słabo zbadane przez historyków. Nie opublikowano jak dotąd całościowych statystyk dotyczących działalności inkwizycyjnej na wyspie, a jedynie statystyki cząstkowe. Wiadomo, że w latach 1546–1581 maltańscy biskupi oraz inkwizytorzy otrzymali denuncjacje dotyczące 497 osób^[21][19], z czego jedna została skazana na śmierć. Wyrok śmierci dotyczył francuskiego księdza skazanego za herezję przez biskupa Cubellesa w 1546^[22]. W latach 1577–1670 tutejszy trybunał otrzymał 3928 denuncjacji, jednak przeprowadził jedynie 2104 procesy^[23]. Z kolei w końcowym okresie działalności, tj. w latach 1744–1798 trybunał inkwizycyjny otrzymał aż 3620 denuncjacji dotyczących 3049 osób. Nikogo nie skazano na śmierć i jedynie w 148 przypadkach zastosowano areszt wobec podejrzanych^[24][25][19].

Oprócz egzekucji księdza Gesualdo w 1546, inkwizycja maltańska wydała prawdopodobnie tylko pięć wyroków śmierci, z czego zaledwie dwa zostały wykonane. W 1639 dwie osoby zostały stracone za apostazję na islam. Dwa inne wyroki zapadłe w 1575 nie zostały wykonane, gdyż oskarżeni uciekli i jedynie dokonano symbolicznej egzekucji (in effigie). Ostatni wyrok śmierci na Malce został wydany zaocznie przez inkwizytora Tommaso Ruffo (1694–1698) wobec kleryka, który przeszedł na islam i opuścił wyspę^[26].

Inkwizytorzy maltańscy (1561–1798)

Między rokiem 1561 a 1798 urząd inkwizytora maltańskiego sprawowało łącznie 63 duchownych. Dwaj inni otrzymali wprawdzie nominacje ale na Maltę nigdy nie przybyli^[27].

Biskupi maltańscy (1561–1574)

• Domingo Cubelles (21 października 1561 – 22 listopada 1566)
• Martin Royas da Porta Tubeo (20 marca 1573 – 3 lipca 1574)

Delegaci apostolscy (1574–1798)

• Pietro Dusina (3 lipca 1574 – 20 kwietnia 1575)
• Pier Santo Humano (20 kwietnia 1575 – 23 czerwca 1576)
• Rinaldo Corso (23 czerwca 1576 – 1579)
• Domenico Petrucci (1579 – 1580)
• Federico Cefalotto (1580 – 1583)
• Pier Francesco Costa (listopad 1583 – 27 listopada 1584)
• Ascanio Libertano (27 listopada 1584 – 1587)
• Giovanbattista Petralata (1587 – 21 lipca 1587)
• Paolo Bellardito (15 września 1587 – marzec 1591)
• Angelo Gemmario (marzec 1591 – sierpień 1591)
• Paolo Bellardito [ponownie] (sierpień 1591 – 1 marca 1592)
• Giovanni Ludovico Dell’Armi (12 maja 1592 – 3 lipca 1595)
• Innocenzo del Bufalo-Cancellieri (3 lipca 1595 – 27 marca 1598)
• Antonio Ortensio (27 marca 1598 – 27 września 1600)
• Fabrizio Veralli (27 września 1600 – 24 maja 1605)
• Ettore Diotallevi (24 maja 1605 – styczeń 1607)
• Leonetto Della Corbara (styczeń 1607 – 15 października 1608)
• Evangelista Carbonese (15 października 1608 – 14 marca 1614)
• Fabio Delagonessa (14 marca 1614 – 10 maja 1619)
• Antonio Tornielli (10 maja 1619 – kwiecień 1621)
• Paolo Torelli (kwiecień 1621 – 12 czerwca 1623)
• Carlo Bovi (12 czerwca 1623 – 7 maja 1624)
• Onorato Visconti (7 maja 1624 – 19 lutego 1627)
• Nicolo Herrera (19 lutego 1627 – 29 maja 1630)
• Ludovico Serristori (29 maja 1630 – 10 października 1631)
• Martino Alfieri (10 października 1631 – 23 kwietnia 1634)
• Fabio Chigi, od 1635 biskup Nardo (23 kwietnia 1634 – 13 kwietnia 1639)
• Giovanni Battista Gori Pannellini (13 kwietnia 1639 – 24 października 1646)
• Antonio Pignatelli (24 października 1646 – 27 marca 1649)
• Carlo Cavalletti (27 marca 1649 – 16 maja 1652)
• Federico Borromeo (13 listopada 1652 – 29 sierpnia 1654)
  • Stefano Brancaccio (9 grudnia 1654 - kwiecień 1655), nie objął urzędu
• Giulio Degli Oddi (kwiecień 1655 – maj 1658)
• Girolamo Casanate (wrzesień 1658 – 5 lipca 1663)
• Galeazzo Marescotti (5 lipca 1663 – kwiecień 1666)
• Angelo Maria Ranuzzi (27 października 1666 – 24 marca 1668)
• Carlo Bichi (24 marca 1668 – 7 maja 1670)
• Giovanni Tempi (7 maja 1670 – luty 1672)
• Raniero Pallavicini (luty 1672 – 17 grudnia 1676)
• Ercole Visconti (17 grudnia 1676 – 27 maja 1678)
• Giacomo Cantelmi (27 maja 1678 – 30 kwietnia 1683)
• Innico Caracciolo (30 kwietnia 1683 – 2 czerwca 1686)
• Tommaso Vidoni (2 czerwca 1686 – 3 kwietnia 1690)
• Francesco Acquaviva d’Aragona (12 grudnia 1690 – 19 kwietnia 1694)
• Tommaso Ruffo (21 maja 1694 – 12 stycznia 1698)
• Giacomo Filiberto Ferrero di Messerano (22 listopada 1698 – 7 czerwca 1703)
• Giorgio Spinola (4 lipca 1703 – 15 czerwca 1706)
• Giacomo Caracciolo (30 czerwca 1706 – 7 kwietnia 1710)
• Raniero d’Elci (24 lutego 1711 – 26 października 1715)
• Lazzarao Pallavicini (maj 1718 – lipiec 1719)
• Antonio Ruffo (lipiec 1720 – czerwiec 1728)
• Fabrizio Serbelloni (czerwiec 1728 – lipiec 1730)
• Giovanni Francesco Stoppani (listopad 1730 – 4 kwietnia 1735)
• Carlo Francesco Durini (4 kwietnia 1735 – luty 1739)
• Ludovico Gualterio (9 kwietnia 1739 – 11 listopada 1743)
• Paolo Passionei (11 listopada 1743 – 4 grudnia 1753)
• Gregorio Salviati (4 grudnia 1753 – 19 marca 1759)
• Angelo Durini (7 grudnia 1759 – 8 października 1766)
• Giovanni Ottavio Mancinforte Sperelli (8 października 1766 – 22 marca 1771)
• Antonio Lante (22 marca 1771 – 11 czerwca 1777)
• Antonio Felice Zondadari (11 czerwca 1777 – 14 lutego 1785)
  • Alessio Falconieri (14 lutego 1785 - 5 lipca 1785), nie objął urzędu
• Giovanni Filippo Gallarati Scotti (5 lipca 1785 – 7 sierpnia 1792)
• Giulio Carpegna (7 sierpnia 1792 – 13 lipca 1798)

Przypisy

Bibliografia

• ChristopherCh. Black ChristopherCh., The Italian Inquisition, New Haven & Londyn: Yale University Press, 2009, s. 45-48, ISBN 978-0-300-11706-6 .
• AlexanderA. Bonnici AlexanderA., Medieval Inquisition in Malta 1433-1561, „Hyphen, a journal of Melitensia and the humanities”, VI-2, 1986, s. 61-75 .
• AnneA. Brogini AnneA., Malte, frontière de chrétienté (1530-1670), Rzym: Publications de l’École française de Rome, 2005, ISBN 978-2-7283-0997-9 .
• FransF. Ciappara FransF., Society and Inquisition in Malta 1743–1798, Durham University, 1998 .
• AndreaA. Del Col AndreaA., L’Inquisizione in Italia, Mediolan: Oscar Mondadori, 2010, ISBN 978-88-04-53433-4 .
• SimonS. Mercieca SimonS., How Was Judicial Power Balanced in Malta in Early Modern Times? A Cursory Look at the Maltese Legal System through a Historical Perspective, „Journal of Civil Law Studies”, 4 (2), 2011, s. 449-480 .