Władysław Szpilman

Władysław Szpilman
Ilustracja
Władysław Szpilman
Pseudonim

Al Legro

Data i miejsce urodzenia

5 grudnia 1911
Sosnowiec

Data i miejsce śmierci

6 lipca 2000
Warszawa

Instrumenty

fortepian

Gatunki

muzyka poważna, muzyka rozrywkowa

Zawód

pianista, kompozytor

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi
Strona internetowa
Przedwojenna siedziba Polskiego Radia przy ul. Zielnej 25 w Warszawie, w której pracował Władysław Szpilman
Kamienica przy al. Niepodległości 223 w Warszawie, gdzie ukrywał się Szpilman i gdzie został odkryty przez Wilma Hosenfelda
Tablica pamiątkowa na budynku przy al. Niepodległości 223 w Warszawie
Zdjęcie Władysława Szpilmana w Muzeum Powstania Warszawskiego (fragment wystawy poświęcony śmierci miasta i warszawskim Robinsonom)
Fragment elewacji kamienicy przy ul. Targowej 18 w Sosnowcu, w której urodził się Szpilman (w oknach fototapety Szpilmana i jego matki)
Tablica pamiątkowa na budynku, ufundowana w 2007

Władysław Szpilman, ps. „Al Legro” (ur. 5 grudnia 1911 w Sosnowcu, zm. 6 lipca 2000 w Warszawie) – polski kompozytor, pianista i aranżer żydowskiego pochodzenia.

Życiorys

Przed II wojną światową

Urodził się w Sosnowcu przy ul. Targowej 18[1] w rodzinie żydowskiej jako najstarsze dziecko Samuela (Szmula) Szpilmana i Edwardy (Estery) z domu Rappaport. Miał brata Henryka i dwie siostry: Reginę i Halinę. Uczył się w Konserwatorium im. Fryderyka Chopina w Warszawie pod kierunkiem Józefa Śmidowicza i Aleksandra Michałowskiego. W 1931 roku uzyskał stypendium w Akademii Sztuk w Berlinie, gdzie studiował u Artura Schnabla i Leonida Kreutzera (fortepian) oraz studiował kompozycję u Franza Schrekera. Tam skomponował swoje pierwsze utwory symfoniczne i suitę fortepianową Życie maszyn.

W 1933 roku atmosfera potęgującego się narodowego socjalizmu w Niemczech skłoniła go do powrotu do kraju. W 1934 nawiązał współpracę z Bronisławem Gimplem, znanym amerykańskim skrzypkiem polskiego pochodzenia. W 1935 roku został zaangażowany jako etatowy pianista w Polskim Radiu. W tym okresie skomponował pierwsze szlagiery: Kiedy kochasz się w dziewczynie (sł. Emanuel Szlechter), Nie ma szczęścia bez miłości i Straciłam twe serce (z tekstami brata Henryka ps. Herold), Nocą (słowa Emanuel Szlechter), a także muzykę do filmów Wrzos (1937) i Dr Murek (1939), co przyniosło mu znaczną popularność.

II wojna światowa

23 września 1939 grał w ostatniej audycji „na żywo” recital utworów Chopina. Chwilę później niemieckie bomby spadły na elektrownię warszawską i Polskie Radio zamilkło. Sześć lat później pierwsza emisja Polskiego Radia z Warszawy/Raszyna zaczęła się od tych samych utworów granych przez Władysława Szpilmana.

W 1940 rodzina Szpilmanów znalazła się w utworzonym przez Niemców getcie warszawskim. Rodzinę utrzymywał z grania w kawiarniach (Cafe Capri prowadzonej przez Belę Gelbardt) i salkach koncertowych getta, w którym do 1942 możliwe było jeszcze prowadzenie działalności muzycznej (istniały tam nawet wówczas orkiestra symfoniczna i big-band jazzowy). Szpilman był solistą Orkiestry Symfonicznej Simona Pullmanna. W tym czasie skomponował szereg piosenek oraz wykonywany wielokrotnie w kawiarni Sztuka utwór z tekstem Władysława Szlengla na głos i dwa fortepiany pt. Casanova oraz Jej pierwszy bal (wyk. Wiera Gran)[2].

W 1942 stracił całą rodzinę, sam zaś dzięki pomocy żydowskiego policjanta, który zmusił go do ucieczki z Umschlagplatzu, uniknął deportacji do obozu zagłady w Treblince. W jednym z wywiadów Szpilman mówił[3]: „Gdyby wojna trwała jeden tydzień dłużej już bym tu nie siedział. Ja nigdy tam nie byłem w Treblince i nie będę, bo by mi serce pękło”.

Pracował niewolniczo jako robotnik budowlany do momentu, gdy w 1943 udało mu się uciec na tzw. aryjską stronę Warszawy. Tam był ukrywany aż do końca lipca 1944 przez Czesława Lewickiego, Andrzeja i Janinę Boguckich, Helenę Lewicką, przy materialnej pomocy Eugenii Umińskiej, Witolda Lutosławskiego, Edmunda Rudnickiego, Piotra Perkowskiego i Ireny Sendlerowej oraz organizacji „Żegota”.

Po powstaniu warszawskim pozostał w ukryciu, odcięty od wszelkiej pomocy ze strony przyjaciół, w ruinach wypalonego domu w alei Niepodległości 223. Odkrył go tam Niemiec, kapitan Wehrmachtu Wilm Hosenfeld, który udzielał mu pomocy, dostarczając mu żywności. Dopiero w 1950 Szpilmanowi udało się poznać tożsamość Niemca, lecz nie udało mu się już uwolnić go z niewoli sowieckiej. Hosenfeld zmarł w obozie karnym pod Stalingradem w sierpniu 1952[4]. W 2007 został on uhonorowany przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 2009 izraelski Instytut Jad Waszem nadał Hosenfeldowi tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

Po wojnie

Grób Władysława Szpilmana i jego żony Haliny na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Po 1945 Szpilman wrócił do pracy w Polskim Radiu, na początku jako zastępca dyrektora działu muzycznego[5]. Występował z koncertami solo (w repertuarze miał m.in. Wariacje Rachmaninowa na temat Paganiniego, Koncerty fortepianowe J. Brahmsa z dyrygentami Witoldem Rowickim, Janem Krenzem i in.), a także grał muzykę kameralną z Bronisławem Gimplem (z przerwą 1948-56), sporadycznie koncertował również z Henrykiem Szeryngiem, Idą Händel, Tadeuszem Wrońskim i Romanem Totenbergiem.

Po wojnie Szpilman skomponował ponad 500 popularnych piosenek m.in. Trzej przyjaciele z boiska, Tych lat nie odda nikt, W małym kinie czy Nas zaczarować musiał deszcz. Był też autorem muzyki filmowej do filmu Zadzwońcie do mojej żony (1957), wielu piosenek i słuchowisk radiowych dla dzieci, musicalów Ciotka Karola i Czerwony Kapturek, kompozytorem szeregu utworów symfonicznych (obecnie wydanych w całości w wydawnictwie muzycznym Boosey & Hawkes w USA).

W 1947 Szpilman skomponował sygnał do Polskiej Kroniki Filmowej.

W 1956 korzystając z politycznej odwilży, Władysław Szpilman reaktywował ZAiK pod nową nazwą ZAKR (Związek Polskich Autorów i Kompozytorów), którego prezesem był do 1961.

W 1961 zorganizował według własnego pomysłu Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie. Od 1945 do 1963 był także szefem działu muzyki rozrywkowej Polskiego Radia.

W 1963 stworzył Kwintet Warszawski (zapraszając do współpracy Bronisława Gimpla, Tadeusza Wrońskiego, Stefana Kamasę i Aleksandra Ciechańskiego, później Krzysztofa Jakowicza, Igora Iwanowa, Jana Tawroszewicza, Andrzeja Orkisza, Krzysztofa Podejkę i innych), z którym do 1986 dał ponad 2000 koncertów na całym świecie, głównie poza granicami Polski.

Został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1950)[6], Krzyżem Kawalerskim (1954)[7] i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (odznaczony 1999).

Zmarł 6 lipca 2000. Miał 88 lat. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A3 tuje-3-14)[8].

Życie prywatne

W 1950 poślubił studentkę medycyny Halinę Grzecznarowską, córkę Józefa Grzecznarowskiego, działacza socjalistycznego, posła na Sejm i prezydenta Radomia[9]. Miał synów Andrzeja i Krzysztofa.

Jego kuzynem był kompozytor i pianista Leon Szpilman[10].

Kontrowersje

W książce Oskarżona: Wiera Gran jej autorka Agata Tuszyńska przytoczyła relację Wiery Gran, jakoby Władysław Szpilman był w getcie warszawskim funkcjonariuszem Żydowskiej Służby Porządkowej i brał udział w wielkiej akcji deportacyjnej w getcie latem 1942 roku[11]. Wiera Gran poznała Szpilmana przed wojną, a w getcie występowali razem w kawiarni Sztuka[12]. Po ukazaniu się książki wdowa po Szpilmanie i syn kompozytora pozwali jej autorkę oraz wydawcę – Wydawnictwo Literackie[13].

W lutym 2016 roku rozpatrujący skargę kasacyjną Sąd Najwyższy uchylił niekorzystny dla rodziny wyrok i przekazał sprawę sądowi niższej instancji do ponownego rozpatrzenia[14]. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 29 lipca 2016 roku częściowo uwzględnił pozew, orzekając, że „przytaczanie w książce słów schorowanej staruszki, które uderzają w światowej klasy kompozytora, nie może być przyjmowane przez autorkę i wydawcę bezkrytycznie”. Sąd nakazał, aby w sytuacji, gdyby książka została wznowiona, strony, w których znajdują się informacje o rzekomej współpracy Władysława Szpilmana z Niemcami, zostały z niej usunięte[15]. Nakazał także przeproszenie Haliny Grzecznarowskiej-Szpilman i Andrzeja Szpilmana przez Agatę Tuszyńską za naruszenie ich prawa do kultywowania pamięci o zmarłym jako o dobrym człowieku[13].

Upamiętnienie

  • 25 września 2011 imię Władysława Szpilmana otrzymało studio koncertowe znajdujące się na parterze gmachu Polskiego Radia w al. Niepodległości 77/85[16].
  • 4 grudnia 2011 na fasadzie domu przy al. Niepodległości 223 została odsłonięta tablica w językach polskim i angielskim upamiętniająca kompozytora. W ceremonii uczestniczyli m.in. córka Wilma Hosenfelda, Jorinde Hosenfeld-Krejci, oraz syn Władysława Szpilmana – Andrzej[17].

Wybrane utwory

Wybrane kompozycje z zakresu muzyki poważnej

  • 3 Little Folk Songs Suites (after own children’s songs) for piano (prawykonanie Ewa Kupiec w Konzerthaus w Berlinie)
  • Ballet Scene (prawykonanie Filharmonia Narodowa w Warszawie, wyk. Orkiestra Filharmonii Narodowej, dyr. Antoni Wit)
  • Concertino (prawykonanie Los Angeles, Fortepian – Arturo Abbadi, wyk. Los Angeles Symphony dyr. Noreen Green)
  • Introduction to a film (prawykonanie Konzerthaus Berlin Symphonisches Orchester des Berliner Rundfunks, dyr. Andrej Boreyko)
  • Little Overture for Symphony Orchestra (prawykonanie Filharmonia w Łodzi, Orkiestra Filharmonii Łódzkiej, dyr. Andrzej Markowski)
  • Waltz in the Olden Style (prawykonanie Filharmonia Narodowa w Warszawie, wyk. Orkiestra Filharmonii Narodowej, dyr. Antoni Wit)
  • The Life of the Machines, suita na fortepian (prawykonanie Guenter Herzfeld, Filharmonia Berlińska)
  • Paraphrase on an Original Theme (prawykonanie Konzerthaus Berlin Symphonisches Orchester des Berliner Rundfunks, dyr. Andrej Boreyko)

CD

  • „F. Chopin – Dzieła wszystkie” – Wydanie Narodowe – F. Chopin – Trio fortepianowe, Introdukcja i Polonaise – W. Szpilman, T. Wronski, A. Ciechanski, H. Kowalska, Muza Warszawa 1958, Polskie Radio 2005
  • „J. Zarębski – Kwintet Fortepianowy” Kwintet Warszawski, Muza Warszawa 1964
  • „R. Schumann, D. Szostakowicz – Kwintety Fortepianowe” Kwintet Warszawski, Muza Warszawa 1965
  • „A. Dvorak – Kwintet Fortepianowy” Kwintet Warszawski, Polskie Nagrania Warszawa 1970
  • „Grażyna Bacewicz – Kwintety Fortepianowe” Kwintet Warszawski, Polskie Nagrania Warszawa 1974
  • „J. Brahms – Kwintet Fortepianowy” Kwintet Warszawski, Polskie Nagrania Warszawa 1976
  • „W. Szpilman – Piosenki” Polskie Nagrania, Warszawa 1988
  • „Wladyslaw Szpilman – Ein musikalisches Portrait” Werke von Szpilman, Rachmaninov und Chopin, Alinamusic Hamburg 1998
  • Władysław Szpilman – Portret [5 CD Box-Set] Polskie Radio Warszawa 2000
  • Wladyslaw Szpilman. The Original Recordings of the Pianist. SONY Classical 2002
  • The Pianist [Soundtrack] SONY BMG 2002
  • Songs of Wladyslaw Szpilman – sings Wendy Lands, Universal Music USA 2003
  • Wladyslaw Szpilman – Works For Piano & Orchestra. SONY Classical 2004
  • Władysław Szpilman – Legendary Recordings [3 CD Box-Set] (Bacewicz, Prokofieff, Beethoven, Grieg, Chopin, Zarębski i in.) SONY Classical 2005
  • Piosenki Władysława Szpilmana Songbook – Wendy Lands, Polskie Radio 2017
  • Dedykacja – płyta zawierająca nagranie suity fortepianowej Życie maszyn, Requiem Records, 2018

Pianista

W 1946 opublikowano jego książkę pt. Śmierć miasta, w opracowaniu Jerzego Waldorffa, która została ocenzurowana i wydana w małym nakładzie, opisywała bowiem historię niepasującą do oficjalnych wersji (opis polskich szmalcowników, „dobry wróg” ukazany jako Austriak pomagający Szpilmanowi, udział jednostek ukraińskich i litewskich w masakrach w getcie warszawskim). Dopiero po ponad 50 latach ukazała się w niemieckim wydawnictwie Ullstein (1998) poprawiona i uzupełniona wersja książki pod nowym tytułem Pianista, w której Hosenfeld jest Niemcem. W 1950 na kanwie wspomnień powstał film Miasto nieujarzmione (Robinson warszawski), odbiegający jednak znacznie od pierwowzoru.

W 1998 syn Władysława Szpilmana Andrzej doprowadził do wydania jego książki w Niemczech i Anglii (pod tytułami Das wunderbare Überleben i The Pianist). Przez szereg gazet w Wielkiej Brytanii i USA została wówczas uznana za najlepszą książkę roku 1999, a w 2002 została wybrana najlepszą książką roku przez francuskie czasopismo literackie „Lire” oraz otrzymała nagrodę czytelników pisma „Elle”. Książka zajmowała także pierwsze miejsca na listach bestsellerów w wielu krajach (m.in. w Polsce ok. 80 tygodni w latach 2000–2003 oraz trzykrotnie jako książka roku na liście „Rzeczpospolitej”). Do 2020 książkę Pianista przetłumaczono na ok. 40 języków[18].

Na jej podstawie w 2002 Roman Polański wyreżyserował Pianistę (główna rola Adrien Brody), nagrodzonego m.in. Złotą Palmą na Festiwalu Filmowym w Cannes (2002) i 3 Oscarami (2003) w USA.

Zobacz też

  • (9973) Szpilman – planetoida z grupy pasa głównego asteroid

Przypisy

  1. ↑ Władysław Szpilman i Michalina Konieczna patronami rond w Sosnowcu. sosnowiec.wyborcza.pl, 21 listopada 2016. [dostęp 2017-03-13].
  2. ↑ Antoni Marianowicz: Życie surowo wzbronione. Warszawa: Czytelnik, 1995. ISBN 83-07-02481-1.
  3. ↑ 100 rocznica urodzin SZPILMANA. Mowimyjak.pl. [dostęp 2011-12-05]. (pol.).
  4. ↑ Thomas Vogel: Wilm Hosenfeld – niezwykłe niemieckie życie, [w:] Wilm Hosenfeld: „Staram się ratować każdego”. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2007, s. 129, 132. ISBN 978-83-7399-277-1.
  5. ↑ Henryk Comte: Zwierzenia adiutanta. W Belwederze i na Zamku. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1975, s. 217.
  6. ↑ M.P. z 1950 r. nr 104, poz. 1298.
  7. ↑ M.P. z 1954 r. nr 98, poz. 1160.
  8. ↑ Tadeusz Sobieraj: Orły Niepodległości. Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie w setną rocznicę jego powstania (1912–2012). Ząbki: Apostolicum, 2012, s. 100. ISBN 978-83-7031-808-6.
  9. ↑ Zmarła Halina Szpilman. tvn24.pl, 4 maja 2020. [dostęp 2020-05-05].
  10. ↑ Ostrowiecki” Szpilman został Honorowym Obywatelem Miasta. echodnia.eu. [dostęp 2020-03-14]. (pol.).
  11. ↑ Agata Tuszyńska: Oskarżona: Wiera Gran. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013, s. 122. ISBN 978-83-08-04505-3.
  12. ↑ Agata Tuszyńska: Oskarżona: Wiera Gran. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2013, s. 94, 111. ISBN 978-83-08-04505-3.
  13. ↑ a b Piotr Machajski, Mariusz Jałoszewski. Agata Tuszyńska musi przeprosić za Wierę Gran. „Gazeta Wyborcza”, s. 6, 30–31 lipca 2016. 
  14. ↑ Patryk Słowik. Sprawa Szpilmana potwierdza, że cytowanie nie zwalnia z odpowiedzialności. „Dziennik Gazeta Prawna”, s. B5, 11 lutego 2016. 
  15. ↑ Patryk Słowik, Autor książki nie schowa się za cytatem, „Dziennik Gazeta Prawna”, 1 sierpnia 2016.
  16. ↑ Polskie Radio: Otwarto nowe studio koncertowe imienia Władysława Szpilmana (galeria). [w:] Jedynka. Polskie Radio [on-line]. polskieradio.pl, 25 września 2009. [dostęp 2014-09-27].
  17. ↑ Tablica przypomni ocalenie Szpilmana. [dostęp 2011-12-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (27 grudnia 2013)]. (pol.).
  18. ↑  Daniel Bellamy: Belongings of Holocaust survivor Wladyslaw Szpilman, real-life hero of 'The Pianist', up for auction. euronews.com, 19 września 2020. [dostęp 2022-12-28]. (ang.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Grób Władysława Szpilmana i jego żony Haliny na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.jpg
Autor: Cezary Piwowarski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Władysława Szpilmana i jego żony Haliny na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Wladyslaw Szpilman Warsaw Uprising Museum.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Zdjęcie Władysława Szpilmana na wystawie w Muzeum Powstania Warszawskiego
223 Niepodleglosci Avenue in Warsaw.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Kamienica przy al. Niepodległości 223 w Warszawie, miejsce, gdzie ukrywał się Władysław Szpilman, i gdzie w 1944 r. spotkał Wilma Hosenfelda
Szpilman commemorative plaque 223 Niepodleglosci Avenue.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tablica upamiętniąjąca Władysława Szpilmana na budynku przy al. Niepodległości 223 w Warszawie
Szpilmanowie.jpg
Autor: operomania, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica pamiątkowa na domu, w którym urodził się Władysław Szpilman w Sosnowcu
Szpilman-tablica.jpg
Autor: operomania, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica pamiątkowa na domu, w którym urodził się Władysław Szpilman
Polskie-radio-zielna.jpg
Przedwojenny budynek Polskiego Radia, znajdujący się przy ulicy Zielnej 25