Wielkopolska

Wielkopolska

Herb
Państwa	Polska
Stolica	Poznań, Kalisz
Ważniejsze miejscowości	Gniezno, Koło, Leszno, Piła

Wielkopolska w czasach piastowskich według Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski

Wielkopolska (łac. Polonia Maior) – kraina historyczna w środkowej i zachodniej Polsce, na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Południowowielkopolskiej, w dorzeczu środkowej i dolnej Warty; dzielnica historyczna Polski.

Wielkopolska graniczy z Pomorzem Zachodnim, Pomorzem Gdańskim, Kujawami, ziemią łęczycką, ziemią sieradzką, Górnym Śląskiem, Dolnym Śląskiem i ziemią lubuską^[1].

Historycznymi stolicami Wielkopolski są Poznań^[2] i Kalisz^[3][4][5].

Wielkopolska nie posiada herbu. Pierwotny herb Wielkopolski, nadany przez Kazimierza III Wielkiego, jest współcześnie herbem województwa kaliskiego^[6].

Patronką Wielkopolski jest księżna kaliska bł. Jolenta Helena z dynastii Arpadów^[7], żona Bolesława Pobożnego – księcia Wielkopolski, którego bratankiem był król Przemysł II.

Władcy Wielkopolski (książęta poznańscy i książęta kaliscy) pochowani zostali w Złotej Kaplicy i w kolegiacie św. Pawła Apostoła w Kaliszu.

Wielkopolskę zamieszkują cztery duże grupy etnograficzne: Kaliszacy, Krajniacy, Poznaniacy, Wielkopolanie północni^[8] i kilkadziesiąt mniejszych grup.

Warunki naturalne

Główna rzeka Warta odprowadza wody wielkopolskich jezior na zachód do Odry. Jest to kraina rozległych pól i łąk, które w dolinach przedzielone są wielkimi obszarami lasów. Ziemia urodzajna w czarnoziemy na wschodnich połaciach. Rolnictwo w Wielkopolsce stanowiło podstawową gałąź gospodarki już od wczesnego średniowiecza. Głównymi i najstarszymi miastami Wielkopolski są Poznań, Kalisz i Gniezno^[9].

Położenie

Wielkopolska położona jest na Pojezierzu Wielkopolskim oraz Nizinie Południowowielkopolskiej. Granice regionu zmieniały się na przestrzeni wieków, w związku z czym obecne rozumienie zasięgu terytorialnego Wielkopolski nie jest jednoznaczne. Dość powszechnie uznaje się natomiast obszar tzw. Wielkopolski właściwej, której głównymi miastami są: Poznań, Kalisz, Konin, Piła, Ostrów Wielkopolski, Gniezno, Leszno. Z kolei w rozszerzającym rozumieniu Wielkopolska dzieli się na^[10][11]:

• Wielkopolska właściwa
  • ziemia kaliska
    • Pałuki
    • Krajna (związana od czasów średniowiecza, niekiedy zaliczana do Pomorza Wschodniego)
  • ziemia poznańska
    • ziemia wschowska
• ziemia gorzowska/santocka

• ziemia lubuska
• ziemia sieradzka
  • ziemia wieluńska
• ziemia łęczycka

Bagnista pradolina rzeki Baryczy stanowiła pierwotnie granicę między Śląskiem a Wielkopolską^[12].

Po ukształtowaniu się województw za Wielkopolskę uważany był obszar 2 województw: woj. poznańskiego i woj. kaliskiego (z którego w 1768 wydzielono jeszcze województwo gnieźnieńskie)^[13][14]. Oba województwa podlegały władzy starosty generalnego Wielkopolski (łac. capitaneus Maioris Polonie generalis)^[15]. Ponadto oba województwa odbywały wspólnie sejmiki ziemskie w Środzie Wielkopolskiej^[16].

Pojęcia „Poznańskie” obecnie używa się przeważnie na określenie tych terenów Wielkopolski, które w okresie 1815–1918 były pod zaborem pruskim. Ziemie te, z Poznaniem, stanowią tylko część całego regionu, leżącą w jego centrum.

Nazwa

Ekspansja państwa Polan w X wieku sprawiła, że pierwotne terytorium plemienne Polan, początkowo określane jako Polonia, później zaczęto nazywać Polonia Maior (w odróżnieniu od Polonia Minor – Małopolski). Pierwszym, który w zachowanych dokumentach użył nazwy „Wielkopolska” (Polonia Maior), był Maciej z Lubinia, benedyktyn z klasztoru w Lubiniu i notariusz księcia kaliskiego Boleslawa Pobożnego, który wymienił nazwę „Wielkopolska” w dokumencie z 15 czerwca 1257^[17].

Historyczny herb Wielkopolski

Herb województwa kaliskiego nawiązujący do historycznego herbu Wielkopolski ustanowionego przez Kazimierza III Wielkiego

Pierwszym symbolem Wielkopolski stał się orzeł, o czym świadczą pieczęcie konne Władysława Odonica z drugiego i trzeciego dziesięciolecia XIII wieku. Był to raczej herb wielkopolskiej linii Piastów niż jako takiego regionu. Godła tego nie używano po 1243 roku, ale na początku XV wieku powrócono do niego i już na stałe pozostał godłem ziemi poznańskiej. Jest to biały orzeł bez korony i przepaski, w czerwonym polu.

Herb Wielkopolski jako regionu wprowadzony został w połowie XIV wieku pod rządami Kazimierza III Wielkiego. Godłem herbowym Wielkopolski jest ukoronowana czarna głowa bawołu ze złotym kolcem w nozdrzach, opisywana też jako głowa żubra umieszczona w polu szachowanym srebrno – czerwonym. Na niemal wszystkich przekazach z XIV i XV wieku bawół ma złotą koronę na głowie. Jednak na nagrobku króla Władysława II Jagiełły i w Armorialu Gymnich przedstawiono ten herb bez korony. Gdy w późniejszym okresie powołano do życia województwa, to ziemia poznańska vel województwo poznańskie przyjęła za godło orła, natomiast bawół stał się godłem ziemi kaliskiej vel województwa kaliskiego.

W czasach panowania Kazimierza III Wielkiego herb Wielkopolski po raz pierwszy pojawił się w zespołach heraldycznych, które określały zasięg terytorialny Królestwa Polskiego. Z tego okresu znane są cztery zespoły godeł herbów ziemskich:

• zworniki gotyckich sklepień kolegiaty w Wiślicy,
• kościół parafialny w Stopnicy,
• katedra w Sandomierzu,
• sala Hetmańska domu pod nr 17 przy Rynku Głównym w Krakowie.

Od czasów panowania Władysława II Jagiełly herby ziemskie były umieszczane na pieczęciach królewskich. Pieczęcie kancelaryjne trzech pierwszych królów Polski z dynastii Jagiellonów mają tarczę czwórdzielną w krzyż z herbami Polski, Litwy, Wielkopolski i Kujaw. W późniejszym okresie historyczny herb Wielkopolski pojawia się wyłącznie jako herb ziemi kaliskiej vel województwa kaliskiego.

Historia

Prehistoria i starożytność

Pierwsze ślady bytności ludzi na terenie dzisiejszej Wielkopolski pochodzą sprzed około 11 tys. lat p.n.e. z okolic Wschowy. Są to groty oraz ostrza łowców reniferów reprezentujących kulturę ahrensburską. Prawdopodobnie ludzie ci, trudniący się łowiectwem, zbieractwem i rybołówstwem przebywali na terenach Wielkopolski jedynie w sezonie letnim, zaś zimą wędrując na południe. Około tysiąca lat później pojawili się przedstawiciele innej zbieracko-łowieckiej kultury łowców reniferów zwanej świderską.

W kolejnej fazie, około 8000 lat p.n.e., pojawili się ludzie reprezentujący kulturę komornicką, a po nich kulturę janisławicką. Obie te kultury należały do tak zwanej grupy „myśliwych z psem”. Z czasów kultury janisławickiej pochodzą znaleziska Smolnie Wielkim oraz obozowisko odkryte w dolinie Głównej na poznańskim Janikowie. Pojawiali się również okazjonalnie przedstawiciele kultur zbieracko-łowieckich z terenu dzisiejszych północnych Niemiec (pozostawili po sobie ślady obozowiska na Komandorii w dolinie Cybiny).

Na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. półkoczownicze ludy zbieracko-łowieckie zastąpiły względnie osiadłe ludy rolnicze, stosujące metodę wypaleniskową. Były to ludy kultury ceramiki wstęgowej, początkowo rytej (osada na Szelągu), a następnie kłutej (osady na Dębcu). Ludność ta przybyła na tereny Wielkopolski przez Śląsk i Bramę Morawską z obszarów leżących w dolinie Dunaju. Ślady ich bytności odnaleziono między innymi na zachód od Konina i na Pałukach. Nie jest pewne, czy przedstawiciele tych kultur wywędrowali, zostali wyparci bądź wchłonięci przez następną falę osadników reprezentującą kulturę pucharów lejkowatych, która pojawiła się na tych terenach około 3500 roku p.n.e. W młodszym neolicie zastąpiła ją kultura amfor kulistych, której przedstawiciele zajmowali się głównie pasterstwem. Ludzie ci pozostawili po sobie resztki obozowisk w dolinach Warty i Bogdanki. W tym samym czasie tereny na wschód od Warty odwiedzali przedstawiciele niżej rozwiniętej kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej, którzy przybywali z północnego wschodu.

Około 2200 lat p.n.e. zaczęły pojawiać się grupy reprezentujące kultury ceramiki sznurowej, które przez niektórych badaczy uznawane są za pierwszą falę ludności o pochodzeniu indoeuropejskim. W początkach epoki brązu Wielkopolska znalazła się na północnym skraju obszaru objętego kulturą unietycką (z tego okresu pozostały groby na poznańskim wzgórzu św. Wojciecha), której centrum znajdowało się na terenie dzisiejszych Czech. Około 1500 roku p.n.e. miejscowa ludność zaczęła prezentować kulturę pounietycką, zwaną też kulturą przedłużycką.

Od XIII w. p.n.e. rozwija się kultura łużycka. Była to pierwsza na tych terenach kultura epoki żelaza. Nie powstał co prawda żaden duży ośrodek hutniczy, jednak żelazo pozyskiwano na terenie całego regionu z rud darniowych. Do najbardziej znanych stanowisk tej kultury należy osada w Biskupinie. Około roku 500 p.n.e. miała miejsce pokojowa penetracja tych ziem przez północną, zamieszkującą dzisiejsze Pomorze Gdańskie, ludność reprezentującą kulturę pomorską. W ciągu około 100–150 lat obie grupy zasymilowały się. W tym czasie w Wielkopolsce wytworzył się szlak handlowy łączący Półwysep Apeniński z ujściem Wisły (w przebiegu odpowiadał on rzymskiemu szlakowi bursztynowemu).

W IV w. p.n.e. tereny Wielkopolski zostały spustoszone przez najazdy mieszkających na południu Sigynnów, będących odłamem Scytów. Jednocześnie ze wschodu przybyła fala reprezentujących słabiej rozwiniętą kulturę wschodniołużycką. Istnieją hipotezy, że w rzeczywistości współdziałali oni ze Scytami. Nowi przybysze co prawda zdominowali dotychczasowych mieszkańców, lecz przejęli od nich sporo z ich kultury, łącząc ją z elementami własnymi. W ten sposób wykształciła się miejscowa odmiana kultury grobów kloszowych. W III w. p.n.e. zamarła wymiana z południem kontynentu, a poszczególne grupy etniczne zlały się ze sobą.

Około roku 125 p.n.e. pod wpływem kultury przemieszczających się przez Kujawy i Śląsk Celtów oraz wpływów rzymskich wykształciła się w dorzeczu Warty i Wisły kultura przeworska.

Kolejne wieki cechuje istnienie szlaku bursztynowego łączącego Rzym z południowym Bałtykiem. Docierały nim, głównie do wschodniej Wielkopolski, wpływy Rzymskie. W III i II w. p.n.e. ze wschodu na zachód przez południową Wielkopolskę i Kujawy wędrowali Celtowie zaś z północy na południe wzdłuż szlaku bursztynowego różne plemiona germańskie (Skirowie i Bastarnowie w III w. p.n.e., Goci i Gepidowie oraz Burgundowie w III w. n.e.).

Średniowiecze

Część skarbu ze Słuszkowa, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu

Handel zamarł w V wieku, kiedy to trwały najazdy Hunów. Wówczas ziemie Wielkopolski zdominował system drobnoplemienny. Obszar Wielkopolski zamieszkiwały już wówczas według niektórych historyków najprawdopodobniej plemiona słowiańskie, między innymi Serbowie^[18][19]. W VIII wieku Serbowie przenieśli się na zachód, nad Łabę, a dorzecze Warty zajął zachodni odłam Polan. Z nimi wiąże się powstanie nowego grodu na Ostrowie Tumskim, w Gnieźnie, Ostrowie Lednickim czy Gieczu. Na początku X wieku władzę nad grodami plemiennymi Polan przejęli Piastowie.

Wielkopolska stanowiła centrum polityczne państwa Piastów do 1031 roku, gdy region spustoszyła reakcja pogańska oraz najazd Brzetysława w 1038 roku.

Po rozbiciu dzielnicowym Polski w 1138 roku Wielkopolska przypadła Mieszkowi III (Księstwo wielkopolskie)^[20].

W XIII wieku nastąpiła silna ekspansja Brandenburczyków na zachodnie granice Wielkopolski. Zajęli oni ziemię lubuską oraz kasztelanię santocką. Jednocześnie zajęli tereny na pograniczu Wielkopolski i Pomorza Zachodniego. W wyniku tych działań powstała Nowa Marchia. Silna polityka kolonizacyjna powiązana z tworzeniem nowych miast (np. Landsberg) i osad wiejskich, doprowadziła z czasem do całkowitej germanizacji zajętych terenów.

Pod koniec XIII wieku książęta wielkopolscy podejmowali próby zjednoczenia pod swoim przywództwem księstw polskich i odrodzenia Królestwa Polskiego, czego zwieńczeniem była koronacja na króla Polski Przemysła II. Po jego zamordowaniu przez Brandenburczyków Wielkopolska została podzielona wzdłuż rzeki Obry pomiędzy księcia śląskiego Henryka III Głogowczyka i księcia kujawskiego Władysława Łokietka, którego część została niedługo później opanowana przez czeskiego króla Wacława II, a po jego śmierci przez Henryka Głogowczyka i jego synów. Po powrocie Łokietka z wygnania rycerstwo wielkopolskie opanowało dzielnicę i oddało Łokietkowi, który po koronacji na króla Polski w Krakowie scalił ją na powrót w jednym państwie z Małopolską kończąc w ten sposób epokę rozbicia dzielnicowego. Po tym okresie poza Wielkopolską pozostały jednak już na stałe tereny ziemi lubuskiej oraz tereny zajęte przez Nową Marchię. Syn Łokietka Kazimierz Wielki zdołał jeszcze odzyskać wielkopolską ziemię wschowską i zhołdować Santok.

W 1474 roku południowa Wielkopolska została najechana przez księcia żagańskiego Jana II Szalonego.

Województwo poznańskie w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Dzieje nowożytne

Włodzimierz Tetmajer, alegoria Polski umarłej, 1909, katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu

Do końca XVIII wieku składała się z dwóch województw: kaliskiego i poznańskiego, a sejmiki ziemskie obu województw zbierały się w województwie kaliskim, w Środzie (od 1968 Środa Wielkopolska^[21]).

II wojna światowa

(c) Bundesarchiv, R 49 Bild-0131 / Wilhelm Holtfreter / CC-BY-SA 3.0

Wysiedlanie Polaków z Kraju Warty w 1939

(c) Bundesarchiv, Bild 183-E12311 / CC-BY-SA 3.0

Przesiedleni Niemcy bałtyccy oglądają opuszczone przez Polaków gospodarstwo w Kraju Warty

Podczas niemieckiej okupacji nazwa tego regionu brzmiała Warthegau, czyli Kraj Warty. Zgodnie z wytycznymi władz okupacyjnych przeprowadzono w Wielkopolsce brutalną germanizację i eksterminację ludności. Namiestnik III Rzeszy Artur Greiser, uznając Polaków za „element niegodny do włączenia w społeczeństwo niemieckie”, zarządził masowe wysiedlenia Wielkopolan na wschód^[22]. Do końca 1939 wysłano do GG około 80 transportów – ogółem prawie 88 000 osób. Do końca 1940 wysiedlenia objęły już ponad 250 tysięcy osób^[23]. W sumie wysiedlono z tych terenów około 680 tysięcy ludności polskiej.

W 1941 nasilono politykę wysiedlania stąd Żydów do dowolnego z blisko 200 gett utworzonych na terenie GG. Z samego Poznania przesiedlono do GG około 70 tysięcy osób. Setki tysięcy ludzi, głównie młodych, czasem jeszcze przed osiągnięciem pełnoletniości, wysiedlono jako robotników przymusowych w głąb Rzeszy.

Na miejsce Polaków i Żydów napływały grupy Niemców ze Wschodu, z terenów zajętych przez ZSRR. Dalszymi grupami byli Niemcy z Wołynia – ponad 50 tysięcy, z Galicji – ponad 50 tysięcy, z Podlasia – prawie 10 tysięcy. Zgodnie z porozumieniem z ZSRR, w 1940 rozpoczęto politykę „repatriacji” dziesiątków tysięcy Niemców z Besarabii, Bukowiny i innych części Rumunii. Istniały plany sprowadzenia na te tereny Niemców zamieszkujących obie Ameryki.

Etnografia

Ogółem w Wielkopolsce wyróżniono 106 grup regionalnych i nazw lokalnych ludności wiejskiej. Swoich nazw używa większa część starszych pokoleń mieszkańców, jednak nowe pokolenia ludności wiejskiej w większości już ich nie znają^[24].

Grupy etnograficzne zamieszkujące Wielkopolskę: Bambrzy, Biskupianie, Dzierżacy, Gostynianie, Szamotulanie, Hazacy, Kaliszacy, Krajniacy, Mazurzy wieleńscy, Pałuczanie, Poznaniacy.

Wielkopolska obejmuje następujące regiony kulturowe: Kaliskie, Poznańskie, Biskupizna, Krajna i Pałuki (część historyczna ziemi kaliskiej).

Miasta

Poznań

Kalisz

Konin

Piła

Największe miasta Wielkopolski właściwej współcześnie:

Zobacz też

• Beocja – pogardliwe określenie regionu stworzone przez Kazimierza Brodzińskiego
• krainy historyczne w Polsce
• kuchnia wielkopolska

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Wielkopolska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 348 .
• Galeria Wielkopolska – fotografie zabytków
• Zamki, pałace i dwory Wielkopolski. staff.amu.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-27)].
• Kalendarium Południowej Wielkopolski