Wilamowice

Wilamowice
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Rynek w Wilamowicach
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

bielski

Gmina

Wilamowice

Aglomeracja

bielska

Data założenia

XIII wiek

Prawa miejskie

1818

Burmistrz

Marian Bronisław Trela

Powierzchnia

10,36 km²

Populacja (2021)
• liczba ludności
• gęstość


3151
304,2 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 33

Kod pocztowy

43-330

Tablice rejestracyjne

SBI

Położenie na mapie gminy Wilamowice
Mapa konturowa gminy Wilamowice, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Wilamowice”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Wilamowice”
Położenie na mapie powiatu bielskiego
Mapa konturowa powiatu bielskiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Wilamowice”
Ziemia49°54′59″N 19°09′07″E/49,916389 19,151944
TERC (TERYT)

2402094

SIMC

0926996

Urząd miejski
Rynek 1
43-330 Wilamowice
Strona internetowa

Wilamowice (wil. Wymysoü, niem. Wilmesau) – miasto w południowej Polsce, w województwie śląskim, w powiecie bielskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Wilamowice. Leży na pograniczu Kotliny Oświęcimskiej i Pogórza Śląskiego, historycznie zaliczane jest do Małopolski. Według danych GUS z 31 grudnia 2021 miało 3151 mieszkańców. Część ludności stanowią Wilamowianie – przedstawiciele grupy etnicznej germańskiego pochodzenia tradycyjnie posługującej się odrębnym językiem wilamowskim (obecnie zagrożonym wymarciem i intensywnie rewitalizowanym) i noszącej strój wilamowski.

Nazwa

Nazwa miejscowości powiązana jest z imieniem Wilhelm i została przeniesionej z sąsiedniej, wcześniej założonej, która dziś znana jest jako Stara Wieś. W dokumencie z 1325, stanowiącym najstarszą pisemną wzmiankę o Wilamowicach, są one określone jako Novovillamowicz, podczas gdy Stara Wieś to Antiquo Willamowicz. Z roku 1361 pochodzi zapis villa nova seu Wilanowicz, a z 1529 Vilamowice Nova. Nazwa polska pojawia się w tekstach późnośredniowiecznych i wczesnonowożytnych również w formach m.in. Wilemowicz (1377), Willamowice (1395), Wylamowycze (1454), Wilhelmowycze (1455), Wilhamowicze (1529)[1].

W źródłach niemieckojęzycznych Wilamowice określane były jako Wilmeschau (1431), Wilmischau (1583), Wilmershau (1632) czy Willmannshau (1656)[2]. Od XVIII wieku nazwa niemiecka ustaliła się w postaci Wilmesau, aczkolwiek nierzadko używano w czasach galicyjskich i później również w tekstach niemieckich nazwy polskiej. W języku wilamowskim miasteczko nazywa się – zgodnie ze współcześnie obowiązującą ortografią – Wymysoü. W starszych źródłach można znaleźć zapisy takie jak Welmeßaa (w zbiorze pieśni Jacoba Bukowskiego z 1860) czy Wymysau (u Floriana Biesika)[2]. Zarówno brzmienie niemieckie, jak i wilamowskie, wywodzi się od określenia „błonie Wilhelma” (Wilhelmsau we współczesnej niemczyźnie standardowej) lub „wyręb Wilhelma” (Wilhelmshau). Łączność z nazwą Starej Wsi została zachowana w języku wilamowskim, gdzie sąsiednia miejscowość nosi do dziś nazwę Wymysdiüf, czyli dosłownie „wieś Wilhelma”.

Geografia

Mapa Wilamowic
Stawy Leżaje
Mapa turystyczna Wilamowic z niektórymi nazwami miejscowymi w języku wilamowskim

Zgodnie z podziałem na jednostki fizyczno-geograficzne większa część obszaru miasta leży w mezoregionie Podgórze Wilamowickie. Północne peryferia znajdują się w mezoregionie Dolina Górnej Wisły, a południowe należą do Pogórza Śląskiego[3]. Podgórze Wilamowickie i Dolina Górnej Wisły należą do makroregionu Kotlina Oświęcimska, natomiast Pogórze Śląskie jest częścią Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Rzeźba terenu ma charakter wyżynny z wysokościami od 262 do 288 m n.p.m.[4][3].

Nie przepływa tu żadna większa rzeka, kilka niewielkich cieków wodnych zasila potoki Dankówka, Pisarzówka oraz bezpośrednio Sołę. Charakterystycznym elementem krajobrazu są natomiast stawy hodowlane skupione na północno-wschodnich (Leżaje) i południowo-zachodnich peryferiach miasta.

Wilamowice mają powierzchnię 10,36 km² i zajmują w ten sposób 18,6% obszaru gminy miejsko-wiejskiej, której są siedzibą. Graniczą z Jawiszowicami na północy, Zasolem Bielańskim i Bielanami na wschodzie, Pisarzowicami i Hecznarowicami na południu oraz Starą Wsią i Dankowicami na zachodzie.

Części miasta

Miasto nie dzieli się formalnie na dzielnice (jednostki pomocnicze), ale w użyciu są następujące nazwy miejscowe[5][6]:

  • Bibowiec (Bibiöewiec) – nazwa lasku przy granicy ze Starą Wsią należącego niegdyś do rodziny Bibów
  • Browarek (Broühoüz) – część Wilamowic przy granicy z Zasolem Bielańskim u wylotu ulicy Sobieskiego
  • Fickowa Rola (Fickja Jew) – zabudowania w zachodniej częściej Wilamowic na polu należącym niegdyś do rodziny Ficki-Fox
  • Granica Jawiszowska (Zawyśer Granc) – najbardziej na północ wysunięte zabudowania przy granicy z Jawiszowicami
  • Granica Pisarska/Pisarzowska (Śrȧjwadiöfer Granc) – najbardziej na południe wysunięte zabudowania przy granicy z Pisarzowicami
  • Jedlina (Jedlin) – lasek jodłowy na północno-zachodnich peryferiach
  • Klepacz (Klepoć) – ulica Paderewskiego między Rynkiem a ulicą Paderewskiego
  • Targowica (Gywihtik) – dawny mały rynek, na którym handlowano bydłem; obecnie ulica Towarowa
  • Koniec / Na Końcu (Ym End) – zachodnia część Wilamowic od ulicy 1 Maja do granicy ze Starą Wsią
  • Koński Las (Köwułgrüw) – pola we wschodniej części miasta, niegdyś znajdował się tam las, gdzie chowano padłe konie
  • Leżaje (Leżaja) – stawy na północno-wschodnich peryferiach i ich okolica
  • Piekło / Na Piekle (Ufer Heł) – część dzielnicy Koniec znajdująca się bliżej granicy miasta, rejon skrzyżowania ulic Piłsudskiego, Leśnej i Bilczewskiego
  • Pijawkowy Staw (Ȧgitȧjh) – staw w rejonie ulicy Bilczewskiego, jego okolica nazywana jest również Sikorka
  • Podlas (Underum Puś) – ulica Sobieskiego między ulicą Pułaskiego a Browarkiem
  • Pola Wilamowskie (Wymysiöejer Fȧld) – pola na zachodnich peryferiach przy granicy z Dankowicami i Starą Wsią
  • Siarkowe Wzgórze (Śwawujhejwuł) – rejon ulicy Pułaskiego, Słonecznej i Biesika
  • Skowronek (Skowriöenek) – przysiółek na granicy ze Starą Wsią w południowo-zachodniej części miasta
  • Stara Droga (Ołder Wȧg) – ulica Pułaskiego
  • Śródmieście (Mytułdiöf) – centrum miasta na północ od Rynku, głównie ulica Polna i Mickiewicza
  • Trzynaście Chałup / Trzynaście Domów, Czternastu Złodziei (Dryca hyta, fjyca diw) – przy granicy z Zasolem Bielańskim, rejon ulicy Andersa
  • Twośwȧg – ulica Piłsudskiego lub Bilczewskiego
  • Walkowy Las (Wȧlek Puś) – lasek przy granicy ze Starą Wsią w rejonie południowych Pól Wilamowskich
  • Wilamowski Las (Wymysiöejer Puś) – las przy granicy ze Starą Wsią i Pisarzowicami
  • Staw / W Stawie (Ym Tȧjh) – rejon ulicy Stawowej
  • Ufer Züg – rejon ulic Reymonta i Jana Pawła II

W bazie TERYT uwzględnione są następujące części miasta: Browarek, Granica Jawiszowska, Granica Pisarzowska, Leżaje, Piekło, Pod Bibowcem, Podlesie Wilamowskie, Staw, Trzynaście Chałup[7].

Historia

Pierwsza pisemna wzmianka o Wilamowicach pochodzi z roku 1325, pojawia się w wykazie świętopietrza pobieranego na terenie diecezji krakowskiej. Są tam wymienione już jako wieś parafialna. Lokacja miejscowości nastąpiła prawdopodobnie już w drugiej połowie XIII wieku, przy czym nazewnictwo stosowane w źródłach średniowiecznych (Novovillamowicz) wskazuje, że najpierw założono Starą Wieś (Antiquo Willamowicz), a potem przeniesiono lokację na nowe miejsce, z zachowaniem jednak pierwotnej osady. Osią osadniczą była droga prowadząca ze Starej Wsi[8]. Układ przestrzenny Wilamowic był nietypowy, bowiem była to łańcuchówka rozlokowana nie w dolinie rzeki, lecz w poprzek wzgórza[9].

Grafika z początku XX wieku przedstawiająca Wilamowice jako część bielsko-bialskiej wyspy językowej

Wśród mieszkańców Wilamowic szeroko rozpowszechniona jest legenda przypisująca pierwszym osadnikom korzenie flamandzkie, holenderskie, fryzyjskie, anglosaskie czy też szkockie[10][11], jednak w rzeczywistości pochodzili oni najprawdopodobniej z obszaru nad środkowym Renem i Menem[12]. Początki wsi łączą się z kolonizacją na prawie niemieckim pod auspicjami księcia Mieszka cieszyńskiego i kształtującą się wtedy bielsko-bialską wyspą językową, która w swoim pierwotnym kształcie obejmowała kilkadziesiąt miejscowości na terenie księstwa cieszyńskiego i księstwa oświęcimskiego. W kolejnych stuleciach doszło jednak do stopniowej polonizacji szeregu z nich, w tym Starej Wsi czy Pisarzowic, co doprowadziło do ukształtowania się Wilamowic jako zupełnej enklawy, rozwijającej się niezależnie od wsi w ścisłym sąsiedztwie Bielska i Białej. Ściśle przestrzegana przez stulecia endogamia wpłynęła na ukształtowanie się odrębnej grupy etnicznej Wilamowian posługującej się własnym językiem wilamowskim (zbliżonym do niemieckich gwar Śląska)[13][14].

Wilamowice wchodziły w skład księstwa oświęcimskiego, które powstało w 1315 w wyniku podziału księstwa cieszyńskiego. Początkowo było jednym z księstw lennych Korony Czeskiej, ale w 1457 zostało sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1564 jego obszar inkorporowano w skład Królestwa Polskiego i odtąd należał on do powiatu śląskiego województwa krakowskiego. Wilamowice były wsią szlachecką. Z okresu średniowiecza znani są tylko niektórzy właściciele z imienia, na przestrzeni XV, XVI i XVII wieku wymienia się natomiast rodziny Wilamowskich, Szaszowskich-Gierałtowskich, Korycińskich i Kalinowskich[15].

Liczba ludności stopniowo rosła od około 390 mieszkańców w początkach istnienia miejscowości przez 884, jakie naliczono w spisie z 1662, po tysiąc dwieście w roku 1708[16]. Ponieważ większość Wilamowian była nosicielami kilku powtarzających się nazwisk (do najpopularniejszych należały: Biba, Bies, Danek, Fox, Nik(i)el, Rosner), narodziła się tradycja nadawania dodatkowo charakterystycznych przydomków[17]. Reformacja w Wilamowicach została zainicjowana około 1550 przez Jana z Gierałtowic Wilamowskiego (w innych źródłach jako: Jan Gierałtowski) i przyjęła oblicze kalwińskie. Nabożeństwa ewangelicko-reformowane odbywały się w miejscowym kościele do 1626, gdy kampanię rekatolizacyjną rozpoczął nowy właściciel wsi, Krzysztof Koryciński. Niemniej faktycznie aż do początków XVIII wieku wielu mieszkańców pozostawało protestantami, ostatnim był niejaki Matys Honkis[18][19].

Rynek w Wilamowicach na pocztówce z początku XX wieku

W 1772, na skutek I rozbioru Polski, Wilamowice zostały włączone w skład Monarchii Habsburgów i weszły w skład Galicji. Według tzw. metryki józefińskiej z lat 80. XVIII wieku we wsi zamieszkiwało 1863 katolików i 29 żydów[20]. 3 kwietnia 1808 podpisana została między gromadą wilamowską a ówczesnymi właścicielami Wilamowic, Karolem Bonawenturą Psarskim i jego żoną Salomeą, umowa o wykupieniu się miejscowych chłopów od świadczeń dworskich i poddaństwa za cenę 30 tysięcy złotych reńskich[21]. Następnie rozpoczęto starania o podniesienie miejscowości do rzędu miasteczek, które sfinalizowano 17 lutego 1818[22]. Bezpośrednio potem przystąpiono do wytyczenia rynku, na potrzeby którego przekazali swoje grunty gospodarze Jan Danek, Balcer Figwer, Józef Fox, Józef Danek i Maciej Nowak[23]. W przeciągu XIX wieku wzniesiono przy nim szereg gmachów publicznych, m.in. w 1869 ratusz we wschodniej pierzei.

Wilamowice na austriackiej mapie z końca XVIII wieku
Wilamowice na austriackiej mapie z połowy XIX wieku

Zmiana statusu administracyjnego szła w parze z przemianami społeczno-ekonomicznymi. Głównym czynnikiem miastotwórczym był rozwijający się przemysł tkacki. W 1815 trudnił się nim co piąty mieszkaniec (336 osób)[24]. Charakterystycznym zajęciem Wilamowian stał się również wędrowny handel tkaninami produkowanymi w miasteczku. Wilamowscy kupcy docierali do wielu miast Europy, a w Wiedniu, Grazu czy Linzu posiadali swoje stałe składy[25][26]. Liczba ludności sięgnęła 2040 osób w roku 1845, jednak po klęsce głodu oraz epidemiach tyfusu i cholery, jakie przetoczyły się przez Galicję w latach 1847–1848, spadła do około 1600[27]. Administracyjnie Wilamowice były częścią cyrkułu wadowickiego, a po reformie administracyjnej przeprowadzonej w 1867 wraz z przekształceniem państwa w dualistyczne Austro-Węgrypowiatu bialskiego.

Krajowa Szkoła i Fabryka Tkacka w Wilamowicach na pocztówce z 1914

Według spisu ludności z 1880 miasteczko liczyło 1662 mieszkańców, spośród których 92% posługiwało się w kontaktach domowych językiem wilamowskim (oficjalnie klasyfikowanym jako „niemiecki”). Według różnych źródeł lokalna mowa była używana przez administrację, w kościele oraz w szkole do około 1875, po czym zastąpił ją język polski i w mniejszym stopniu standardowy niemiecki[28][29]. Według spisu ludności z 1900 w 317 budynkach w Wilamowicach na obszarze 1039 hektarów mieszkało 1719 osób (gęstość zaludnienia 165,4 os./km²), z czego 1677 (97,6%) było katolikami a 42 (2,4%) wyznawcami judaizmu, 1152 (67%) było niemiecko- [= wilamowsko-], a 567 (33%) polskojęzycznych[30]. Rozwój nowoczesnego włókiennictwa negatywnie wpłynął na sytuację wilamowskich tkaczy, niemniej ich tradycje były kontynuowane. W 1900 w zawodzie pracowało 150 osób. Od 1887 istniała w Wilamowicach szkoła tkacka z własną tkalnią mechaniczną w rejonie dzisiejszej ulicy Paderewskiego, a rok później powstało Towarzystwo Tkackie, którego celem było dostarczanie surowców swoim członkom, edukacja w zakresie nowych technologii oraz pośredniczenie w sprzedaży wyrobów[31]. Na początku XX wieku wzrosło zainteresowanie wilamowską enklawą: powstała monografia miasteczka autorstwa Józefa Latosińskiego (1909)[32], publikacja Narzecze wilamowickie Ludwika Młynka (1907)[33] czy też pierwsze prawdziwie naukowe opracowania dotyczące języka autorstwa Adama Kleczkowskiego (1920–1921)[34]. Był to też okres, w którym tworzył najwybitniejszy dotąd wilamowski poeta, Florian Biesik.

Stary drewniany kościół w Wilamowicach (1705–1957)

Po upadku Austro Węgier w 1918 Wilamowice weszły w skład Polski. Należały do powiatu bialskiego w województwie krakowskim. W 1923 rozpoczęto budowę nowego kościoła parafialnego (obok starej drewnianej świątyni z początku XVIII wieku, która następnie spłonęła w 1957) trwającą ostatecznie ponad sześćdziesiąt lat[35]. Wilamowska tkalnia została w 1920 zakupiona przez Kazimierza Krzyżanowskiego, który w kolejnych latach znacząco ją rozbudował jako Zakłady Przemysłu Lnianego „Wilamowice” zatrudniające trzysta osób. Powstała również filia w Kamienicy koło Bielska-Białej[36]. W 1937 Krzyżanowski został burmistrzem Wilamowic[37]. Drugim najważniejszym zakładem przemysłowym była cegielnia zbudowana w 1932 przy drodze do Dankowic[36]. Na mocy reformy administracyjnej z 1934, która likwidowała odrębny status miasteczek, Wilamowice stały się pełnoprawnym miastem[37].

Po wybuchu II wojny światowej Wilamowice wraz z całym powiatem bialskim przyłączone zostały do rejencji katowickiej, a następnie odtworzonej niemieckiej prowincji Górny Śląsk. Władze nazistowskie próbowały zinstrumentalizować odrębność języka, strojów i tradycji Wilamowian do swoich celów propagandowych jako dowód niemieckości okupowanych terytoriów[38][39]. Mimo że w przedwojennych spisach ludności w miasteczku niedeklarowano narodowości niemieckiej (w 1921 uczyniło tak dwadzieścia jeden osób, a w 1931 jedynie trzy[40]), podczas wojny większość ludności została przypisana do jednej z kategorii Deutsche Volksliste. Według statystyk z 1945 spośród 1784 mieszkańców Wilamowic 1297 (72,7%) stanowili „folksdojcze”, a 487 (27,3%) „Polacy”[41].

Po wojnie pod pretekstem oskarżeń o kolaborację („podpisanie folkslisty”) wiele rodzin zostało wyrzuconych ze swoich gospodarstw i domostw przez mieszkańców okolicznych, etnicznie polskich wsi za przyzwoleniem miejscowych władz[42], kilkadziesiąt osób zesłano na roboty przymusowe do ZSRR, inni trafili do obozów pracy na terenie Polski i więzień polskiej bezpieki, dochodziło do licznych aktów przemocy[43]. 1 kwietnia 1945 (Wielkanoc) odczytany został w wilamowskim kościele następujący komunikat: By raz na zawsze usunąć odrębności i przyśpieszyć proces całkowitej asymilacji – wszak wilamowianie zawsze podawali się za Polaków – z dniem dzisiejszym zakazuje się używania tak w rodzinach, jak i prywatnych rozmowach, gwary wilamowskiej oraz używania odrębnych strojów wilamowskich[44]. Mimo że zakazy te przestały po kilku latach obowiązywać, doszło w okresie powojennym do zaniku przekazu międzypokoleniowego języka oraz stopniowej asymilacji Wilamowian z okoliczną ludnością polską[45]. Intensywnie promowano w tym czasie mit o „flamandzkim” pochodzeniu społeczności[44]. Szczególnie trudnym tematem był zwrot zagrabionych bezpośrednio po wojnie majątków rdzennych mieszkańców – procesy w tej sprawie ciagnęły się do początku lat 60.[46]

Po likwidacji powiatu bialskiego w związku z połączeniem Bielska i Białej w 1951 Wilamowice weszły w skład nowo utworzonego powiatu oświęcimskiego w województwie krakowskim. Znacjonalizowane zakłady lniarskie Krzyżanowskiego stały się filią Andrychowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego ANDROPOL, a następnie Aleksandrowickich Zakładów Przemysłu Lniarskiego ALLEN w Bielsku-Białej. Fabryka została sprywatyzowana w 1998 i upadła w 2001[47]. W okresie powojennym stopniowo rosła liczba ludności, na początku lat 70. sięgała dwóch i pół tysiąca[48], a w 2012 przekroczyła trzy tysiące[49]. Wyraźny trend wzrostowy na początku XXI wieku związany jest z suburbanizacją niedalekiego Bielska-Białej[50]. W latach 1975–1998 miasto należało do województwa bielskiego, następnie stało się częścią powiatu bielskiego w województwie śląskim.

Dwujęzyczny wilamowsko-polski witacz przy wjeździe do miasteczka

Od lat 80. ponownie wzrosło zainteresowanie naukowe Wilamowicami jako enklawą etniczną i jej wymierającym teraz językiem. W pierwszej dekadzie XXI wieku podjęte zostały również aktywne działania na rzecz rewitalizacji języka wilamowskiego oraz promocji miejscowej kultury. Szczególną rolę odgrywa w nich Tymoteusz Król (* 1993, publicznie używa również wilamowskiego imienia i przydomka: Tiöma fum Dökter[51][52]), który nauczył się wilamowskiego w dzieciństwie od swojej sąsiadki–opiekunki i już we wczesnym wieku poświęcił się nagrywaniu rodzimych użytkowników oraz popularyzacji wiedzy o języku, tradycjach i strojach, a dziś kontynuuje tę działalność jako profesjonalny etnolog i czołowy lokalny aktywista[53][54][55]. Od 2013 rewitalizację języka i kultury wilamowskiej wspiera poprzez projekty grantowe Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego[56], na miejscu z kolei najważniejszą organizacją zaangażowaną w te działania jest istniejące od 2000 Stowarzyszenie Na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”[43].

Demografia

31 grudnia 2021 liczba ludności Wilamowic wyniosła 3151 osób, w tym 1583 (50,2%) mężczyzn i 1568 (49,8%) kobiet. Oznacza to, że na 100 mężczyzn przypadało 99 kobiet. 59,5% mieszkańców Bielska-Białej była w wieku produkcyjnym, 21,1% w wieku przedprodukcyjnym, a 19,4% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Populacja miasta stanowiła 17,65% populacji gminy Wilamowice oraz 1,89% populacji powiatu bielskiego. Gęstość zaludnienia wynosiła 304,2 osób na km²[49].

Przyrost naturalny według danych za rok 2020 był lekko dodatni, wynosił +2 (+0,64 w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców). W mieście urodziło się 48 dzieci i zarejestrowano 46 zgonów. Współczynnik dzietności na poziomie 1,48 był o nieco wyższy niż w skali województwa i całej Polski. Saldo migracji wewnętrznych wyniosło w 2020 +15, natomiast zagranicznych –1. Zawartych zostało 7 małżeństw. 27,5% mieszkańców była stanu wolnego, 60,1% żyła w małżeństwie, 3,5% było po rozwodzie, a 8,7% to wdowy i wdowcy[49].

Piramida wieku Wilamowice.png

Zmiany liczby ludności Wilamowic na przestrzeni lat[57][58][27][48][49]:

Zabytki

  • Kościół Przenajświętszej Trójcy – rzymskokatolicki kościół parafialny z 72-metrową wieżą, budowany w stylu neogotyckim etapami w latach 1923–1984[59]
  • zabudowa Rynku:
    • Ratusz (nr 1) – wzniesiony w 1869, przebudowany w okresie powojennym[59]
    • dom nr 3 – murowany dom parterowy wzniesiony w 1864[60]
    • restauracja Rogowa (nr 4) – dawna gospoda z drugiej połowy XIX wieku[59]
    • Ochronka św. Anny (nr 8) – przedszkole ufundowane przez arcybiskupa Józefa Bilczewskiego w 1908, do 2011 prowadzona przez Zgromadzenie Sióstr Służebniczek, w 2016 budynek adaptowano z przeznaczeniem na Dzienny Dom Pobytu Senior+[59]
    • kamienica Józefa Nikla (nr 9) – neobarokowa z przełomu XIX i XX wieku, wzniesiona jako dom własny miejscowego architekta[59]
    • Pałoszówka (nr 11) – kamienica z 1870, rozbudowana w 1904[59]
    • kamienica nr 13 – budynek o cechach neorenesansowych z drugiej połowy XX wieku[60]
    • Zespół Szkół im. apb. Józefa Bilczewskiego (nr 14) – budynek z 1912, rozbudowany w okresie powojennym[59]
    • Dom U Lojzków (nr 15) – drewniany dom z mansardowym dachem zbudowany w 1832[59], wpisany do rejestru zabytków 14 stycznia 2021 (nr rej.: A/748/2021)[61]
  • Zakłady Przemysłu Lnianego „Wilamowice” – zachowane w rejonie ulicy Paderewskiego i Konopnickiej zabudowania dawnej fabryki włókienniczej, najstarsze z 1911[59]
  • liczne domy drewniane i murowane z XIX i początku XX wieku, m.in.:
    • Pułaskiego 5 – chałupa drewniana o konstrukcji zrębowej z 1827[60]
    • Więźniów Oświęcimia 2 – dom murowany z 1830[60]
    • Paderewskiego 14 – dom murowany z 1858[60]
    • Mickiewicza 3 – willa z 1924[60]
  • liczne drobne zabytki sakralne, m.in.:
    • kamienny krzyż z figurą Chrystusa przy skrzyżowaniu dróg do Bielska-Białej, Kęt i Starej Wsi – postawiony w 1839, odnowiony w 1863[62]
    • kamienny krzyż na rogu ulic Andersa i Harcerska z 1865[62]
    • figura św. Józefa przy kościele Przenajświętszej Trójcy – ufundowana w 1890, pierwotnie znajdowała się na Rynku, przeniesiona w 1942[62][59]
    • pomnik arcybiskupa Józefa Bilczewskiego na Rynku odsłonięty w 2016[63]
  • cmentarz parafialny z XIX-wiecznymi nagrobkami i kamiennym krzyżem ufundowanym przez gminę w 1856[62]

Transport

Wilamowice leżą na uboczu głównych tras komunikacyjnych. Przez miasto przechodzą drogi powiatowe[64]:

Połączenia z sąsiednimi wsiami, a także z Bielskiem-Białą i Kętami zapewnia Komunikacja Beskidzka. Przez miasto kursują ponadto minibusy prywatnego przewoźnika Konkret Bus obsługujące trasę Bielsko-Biała – Oświęcim oraz Bielsko-Biała – Bielany. Główny przystanek autobusowy znajduje się na ulicy Paderewskiego przy kościele parafialnym (Wilamowice Kościół). Ponadto w kierunku Bielska-Białej, przy skrzyżowaniu dróg 4485S i 4488S, umiejscowiony jest przystanek Wilamowice Skrzyżowanie; w kierunku Bielan, na ulicy Jana III Sobieskiego, przystanek Wilamowice Szkorla; a w kierunku Oświęcimia, na ulicy Więźniów Oświęcimskich, przystanki Wilamowice Kółko oraz Wilamowice Las[65].

Najbliższe dla Wilamowic przystanki kolejowe to Dankowice oraz Kęty Podlesie, oba znajdują się w odległości około 6 kilometrów.

Miasta partnerskie

Przypisy

  1. Barciak i in. 2001 ↓, s. 85–86.
  2. a b Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 5.
  3. a b Prognoza oddziaływania na środowisko miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Wilamowice obejmującego miasto Wilamowice. EKOID. s. 9. [dostęp 2022-08-23].
  4. Barciak i in. 2001 ↓, s. 85–44.
  5. Barciak i in. 2001 ↓, s. 672–673.
  6. Tymoteusz Król, Justyna Majerska-Sznajder: Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa. Rozmówki polsko-wilamowskie – Pönyśy-wymysiöeryś gykuzła. Warszawa: Centrum Zaangażowanych Badań na Ciągłością Kulturową, Wydział „Artes Liberales”, Uniwersytet Warszawski, 2018, s. 57. ISBN 978-83-63636-79-1.
  7. Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 października 2019 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. [dostęp 2022-11-18].
  8. Barciak i in. 2001 ↓, s. 82–83.
  9. Walter Kuhn. Wilmesau. „Bielitz-Bialaer Heimatbote”. 6, s. 18, 1970-06-01. Frankfurt am Main. (niem.). 
  10. Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 15–16.
  11. Lipok-Bierwiaczonek Maria. Wilamowice: mit flamandzki, stereotypy i rzeczywistość kulturowa. „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”. 6, s. 175–188, 2002. [dostęp 2022-07-07]. 
  12. Alexander Andrason, Tymoteusz Król: A grammar of Wymysorys. Duke University, Slavic and East European Language Resource Center – SEELRC, 2016, s. 9. (ang.).
  13. Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 9–10, 16.
  14. Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 2.
  15. Barciak i in. 2001 ↓, s. 93–95, 99.
  16. Barciak i in. 2001 ↓, s. 92, 98, 100.
  17. Wilamowskie przydomki świadectwem przeszłości. Wilamowice: Stowarzyszenie na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”, 2005.
  18. Jan Rodak. Kalwiński epizod w dziejach wilamowskiej parafii i jej proboszcza. „Świat i słowo. Filologia – nauki społeczne – filozofia – teologia”. 1 (10), s. 61–71, 2008. Bielsko-Biała: Akademia Techniczno-Humanistyczna, Instytut Teologiczny im. św. Jana Kantego, Książnica Beskidzka. ISSN 1731-3317. 
  19. Wacław Urban: Reformacja wśród chłopów w Oświęcimskiem. W: Odrodzenie i Reformacja w Polsce. Tom B. Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Historii, 1957, s. 218, 222–223.
  20. Barciak i in. 2001 ↓, s. 99.
  21. Barciak i in. 2001 ↓, s. 121–122.
  22. Barciak i in. 2001 ↓, s. 129.
  23. Barciak i in. 2001 ↓, s. 138.
  24. Barciak i in. 2001 ↓, s. 129, 268, 270.
  25. Barciak i in. 2001 ↓, s. 269.
  26. Tymoteusz Król. Czym jest dla dzisiejszych Wilamowian język wilamowski? Różne funkcje, różne postawy językowe. „Łódzkie Studia Etnograficzne”. 55, s. 244, 2016. [dostęp 2022-07-08]. 
  27. a b Gerhard Wurbs: Ganz am Rande Schlesiens liegt Bielitz. Zweiter Band. Dülmen: Laumann-Verlag, 1991, s. 114. ISBN 3-87466-142-3.
  28. Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 10.
  29. Tymoteusz Król. Polski patriota z niemieckiej kolonii. Analiza tekstów hagiograficznych o Józefie Bilczewskim. „Adeptus”. 18, s. 2, 2021. DOI: 10.11649/a.2595. [dostęp 2022-07-07]. 
  30. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien. Wien: 1907, s. 12.
  31. Barciak i in. 2001 ↓, s. 270–271.
  32. Józef Latosiński: Monografia miasteczka Wilamowic na podstawie źródeł autentycznych. Kraków: 1909.
  33. Ludwik Młynek: Narzecze wilamowickie (Wilhelmsauer Dialekt. Dy wymmysuaschy Gmoansproch). Tarnów: 1907.
  34. Adam Kleczkowski: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: fonetyka i fleksja. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1920.
  35. Barciak i in. 2001 ↓, s. 581–591.
  36. a b Barciak i in. 2001 ↓, s. 180.
  37. a b Barciak i in. 2001 ↓, s. 176.
  38. Barciak i in. 2001 ↓, s. 195.
  39. Tymoteusz Król. Relikt niemieckiego prastroju czy staropolska nałęcz? Wilamowska drymła w kontekście etnocentrycznych tekstów polskich i niemieckich badaczy. „Zeszyty Łużyckie”. 55 (2021). ISSN 0867-6364. [dostęp 2022-08-23]. 
  40. Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 11.
  41. Barciak i in. 2001 ↓, s. 196.
  42. Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 3.
  43. a b Maciej Mętrak: Wilamowice – przywracanie języka, przywracanie pamięci. W: Język jako świadectwo kultury dawnej i współczesnej. Stanisław Cygan (red.). Kielce: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2016, s. 127–134. ISBN 978-83-944748-0-5. (pol.).
  44. a b Tymoteusz Król: Strój kobiecy w latach 1945–2000. W: Wilamowianie i ich stroje. Warszawa: Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową – Wydział „Artes Liberales” UW, 2020, s. 149, 159. ISBN 978-83-957318-0-8.
  45. Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 4.
  46. Barciak i in. 2001 ↓, s. 213.
  47. Barciak i in. 2001 ↓, s. 221, 239, 276.
  48. a b Rocznik statystyczny województwa krakowskiego 1972. Kraków: Wojewódzki Urząd Statystyczny w Krakowie, 1972, s. 121.
  49. a b c d Główny Urząd Statystyczny: Polska w liczbach: Wilamowice. [dostęp 2022-07-21].
  50. Radosław Cyran. Proces suburbanizacji na przykładzie miasta Bielsko-Biała i wybranych gmin powiatu bielskiego. „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”. 279 (2016). s. 204–213. ISSN 2083-8611. 
  51. Tiöma fum Dökter: Reawakening the Wymysorys language in Wilamowice, Poland. Wikitongues. [dostęp 2022-07-08].
  52. Tymoteusz Król (Tiöma fum Dökter). Engaged Humanities. [dostęp 2022-07-08].
  53. Tymoteusz Król: How i started to revitalize my language. Revitalizing Endangered Languages. [dostęp 2022-07-08].
  54. Wicherkiewicz, Olko i Król 2017 ↓, s. 4.
  55. Monika Murgová: The role of the community in the language revitalization of Wymysorys and Inari Sámi – a comparison. Brno: Masarykova univerzita, 2021, s. 35. [dostęp 2022-07-08].
  56. Wicherkiewicz, Król i Olko 2017 ↓, s. 5.
  57. Barciak i in. 2001 ↓, s. 92, 98, 99, 100, 131, 132, 177, 196, 237.
  58. Wicherkiewicz 2003 ↓, s. 10–11.
  59. a b c d e f g h i j Informacja na podstawie tablicy informacyjnej umieszczonej przy zabytku
  60. a b c d e f Burmistrz Wilamowic: Gminna Ewidencja Zabytków – zestawienie kart adresowych. 2014-07-16. [dostęp 2022-08-22].
  61. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2022-02-13].
  62. a b c d Barciak i in. 2001 ↓, s. 685–686.
  63. Łukasz Klimaniec: Św. abp Bilczewski ma swój pomnik w Wilamowicach. Dziennik Zachodni, 2016-06-19. [dostęp 2022-08-22].
  64. Starostwo Powiatowe w Bielsku-Białej: Wykaz dróg powiatowych na terenie powiatu bielskiego. [dostęp 2022-08-22].
  65. Rada Miejska w Wilamowicach: Wykaz przystanków komunikacyjnych zlokalizowanych na terenie gminy Wilamowice. 2012-09-26. [dostęp 2022-08-22].

Bibliografia

  • Barciak Antoni, Wiesława Korzeniowska, Jan Lach, Maria Lipok-Bierwiaczonek, Wojciech Świątkiewicz, Tomasz Wicherkiewicz, Jadwiga Zieniukowa, Marian Trela: Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta i gminy. Wilamowice: Urząd Gminy w Wilamowicach, 2001. ISBN 83-915888-0-7. (pol.).

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
Bielsko County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Loation map of Bielsko County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 49.97 N
  • S: 49.64 N
  • W: 18.80 E
  • E: 19.34 E
Skiöekumt in Wymysoü - Witamy w mieście Wilamowice.jpg
Autor: Kamil Czaiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica powitalna przy wjeździe do miasteczka Wilamowice z tekstem po wilamowsku i po polsku
Wilamowice, Wilamowic.jpg
Autor: Richard Jastrzembski, Komorowitz 24 (Biala), Licencja: CC BY-SA 4.0
Wilamowice rynek ok. 1915
02020 Galizien und Lodomerien (1779–1783) - Josephinische Landesaufnahme, Wilamowice.png
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Galizien und Lodomerien (1779–1783) - Josephinische Landesaufnahme
Wilamowice, mapa dwujęzyczna - map in Wymysorys language.jpg
Autor: Kamil Czaiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mapa miasteczka Wilamowice po wilamowsku i po polsku
02020 0182 (2) Restauracja Rogowa, Wilamowice.jpg
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Restauracja Rogowa, Wilamowice
02020 0271 (2) Leżaje (Lezaja Teiche).jpg
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Leżaje (Lezaja Teiche)
Wilamowice - Krajowa Szkoła i Fabryka Tkacka 1914.jpg
Weaving School and Factory in Wilamowice, Galicia, Austria-Hungary on a postcard dated 1914
Ochronka Wilamowice (1).jpg
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ochronka św. Anny w Wilamowicach. Rynek 8.
Piramida wieku Wilamowice.png
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Wilamowic, 2020
01909 Wilhelmsau in Westgalizien.jpg
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bielitz-Bialaer Sprachinsel
02020 0177 (2) Zakłady Przemysłu Lnianego „ Wilamowice “.jpg
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zakładów Przemysłu Lnianego „ Wilamowice “
Stary kościół w Wilamowicach 1909.jpg
Adres wydawniczy: Kraków : [s.n.], 1909 (Kraków : Druk. Literacka)
Opis fizyczny: 452, [1] s., 1 k. tabl. : il. ; 22 cm
02020 0098 (2) Statue of St. Joseph in Wilamowice.jpg
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Statue of St. Joseph in Wilamowice
Wilamowice, ulica Paderewskiego 02.jpg
Autor: Kamil Czaiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Paderewskiego Street in Wilamowice, Poland
Wilamowice location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
02020 Galizien und Bukowina (1861–1864) - Franziszeische Landesaufnahme, Wilamowice.png
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Galizien und Bukowina (1861–1864) - Franziszeische Landesaufnahme
02020 0056 (2) 15 Rynek Street in Wilamowice.jpg
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
15 Rynek Street in Wilamowice