Wojny markomańskie

Wojny markomańskie
Ilustracja
Detal reliefu na Kolumnie Marka Aureliusza w Rzymie, przedstawiający jedną z bitew wojen markomańskich
Czas

167–180

Miejsce

Germania, Panonia, Dacja

Terytorium

Germania

Wynik

zwycięstwo Rzymian

Strony konfliktu
RzymianieMarkomanowie, Kwadowie, Naryskowie, Jazygowie
Dowódcy
Marek AureliuszBallomar, Areogesus, Zantikus
Siły
15–18 legionównieznane
Straty
nieznanewysokie
brak współrzędnych

Wojny markomańskie – seria konfliktów zbrojnych pomiędzy Cesarstwem Rzymskim a plemionami germańskimi w strefie limesu środkowo-dunajskiego w latach 167–180[1][2]. W pierwszej fazie wojen barbarzyńcy uderzyli na rzymskie prowincje: Noricum (Górna Austria, część Bawarii), Panonię (Węgry, Austria) i Recję (południowe Niemcy i Szwajcaria), a w 169 roku przekroczyli Alpy. Rzymianie opanowali sytuację pod koniec 170 roku i wyniku kolejnych kampanii zajęli obszary Moraw i południowo-zachodniej Słowacji, gdzie cesarz Marek Aureliusz postanowił utworzyć nowe prowincje. Po śmierci cesarza (180) jego syn Kommodus zrezygnował z planów ojca i wycofał legiony za linię Dunaju.

Przyczyny wybuchu konfliktu

W I wieku naszej ery w strefie limes reńskiego oraz górno- i środkowodunajskiego rozwijał się system państw klienckich (uzależnionych od Rzymu politycznie lub gospodarczo): najważniejszym z nich było markomańskie państwo Marboda, państwo Kwadów (na wschód i południowy wschód od Markomanów), na zachód od Markomanów znajdowali się Hermundurowie, także silnie uzależnieni od państwa rzymskiego.

Rzymianie wybierali wodzów/królów danych plemion, uzależnili je również gospodarczo – przejęcie kontroli nad podstawowymi szlakami i miejscami handlowymi (targowymi) w strefie przylimesowej. Podobna sytuacja na limesie reńskim – pokojowe podporządkowanie sobie plemion, na przykład Chaukowie, Chattowie i Batawowie dostarczali posiłków wojskowych (tak jak Markomanowie i Kwadowie).

II wiek naszej ery – system państw buforowych (oddzielenie od plemion z głębi Barbaricum):

Rzym, poprzez wzbogacanie tych plemion, na przykład Markomanów i Kwadów, wzmacniał ich pozycję w świecie barbarzyńskim w I wieku i w pierwszej połowie II wieku. Polityka ta okazała się jednak dla niego zgubna w drugiej połowie II wieku za Antonina Piusa i jego następcy Marka Aureliusza (objął rządy w 161 roku, w bardzo trudnym momencie – początek konfliktu z Partami), który konsolidował siły na wschodzie (przeniósł większość legionów znad Renu i Dunaju na wschód). Hermundurowie, Markomanowie i Kwadowie zorientowali się w sytuacji, ale legaci zdołali odwlec konflikt o jakieś sześć lat. W 166 roku Marek Aureliusz powrócił do Rzymu po pokonaniu Partów. W drodze powrotnej jego armia została zdziesiątkowana przez epidemię dżumy (?), która dotarła również do zachodnich prowincji cesarstwa. Koniec 166/początek 167 roku – pierwszy atak barbarzyńców (Longobardów i Obiów) w strefie środkowego Dunaju, u ujścia Wagu i Hronu. Longobardowie pochodzili znad dolnej Łaby (lewy brzeg) i wzdłuż tej rzeki zawędrowali do Kotliny Czeskiej, a następnie nad środkowy Dunaj. Prawdopodobnie musieli uzyskać zgodę władców swebskich na przemarsz przez te tereny (tak zwana koalicja plemion swebskich).

Wyróżnia się dwa etapy wojen:

  • lata 167–171 (etap pierwszy) – inicjatywa po stronie barbarzyńców, ataki na Noricum i Panonię
  • lata 171–180 (etap drugi) – kontrofensywa wojsk cesarskich, przeniesienie działań wojennych na północ, na obszary Markomanów i Kwadów

Pierwszy etap wojen (167-171)

Działania w roku 170 n.e.

Etap ten rozpoczął się atakiem Longobardów i Obiów, którzy doszli w okolice Vindobony (Wiednia), atak szybko odparto – Markomanowie poprosili o pokój. Oznaczało to, że to oni musieli stać za tym atakiem.

  • 167–168 – ponowna mobilizacja armii rzymskiej. Marek Aureliusz był zdesperowany – werbował do armii niewolników, barbarzyńców i gladiatorów. Żeby sfinansować nową kampanię, sięgał do skarbu cesarskiego i skarbców świątynnych.
  • 168 – Markomanowie i Wiktofalowie (Wandalowie, których pierwotne siedziby lokuje się na części obszaru ziem polskich, na terenach zajmowanych przez kulturę przeworską we WOR) żądali zgody na otrzymanie statusu federatów i osiedlenie się w Panonii, cesarz odmówił – na chwilę zapanował spokój.
  • 170 – jedno z największych uderzeń na Panonię i Noricum – Markomanowie i Kwadowie przekroczyli limes na wysokości Carnuntum i skierowali się: Kwadowie do Panonii Inferior (Dolnej), Markomanowie na pogranicze Panonii Górnej i Noricum – na obszarze Noricum pokonali 20 tysięcy Rzymian i udali się w kierunku Alp Julijskich, bezskutecznie oblegali Akwileę, a następnie dotarli do Opiterium w północnych Włoszech.
  • 171 – zawrócili na północ i przy próbie przeprawy przez Dunaj zostali pokonani przez wojska cesarskie, które odebrały im łupy wojenne.

Był to najbardziej niszczycielski najazd w historii tych wojen. W źródłach archeologicznych, na większości osiedli rzymskich z Noricum i Panonii, widoczne są warstwy spalenizny, a w dorzeczu Drawy i Sawy pojawiła się wtedy duża ilość skarbów. Tezauryzacja potwierdza zatem pośrednio owe wydarzenia.

  • 170 – plemiona sarmackich Jazygów uderzyły od zachodu na Dację
  • 170 – Kostobokowie (wolni Dakowie, którzy wyparci przez Hasdingów pojawili się w rejonie dolnego Dunaju, a w I wieku w dorzeczu Cisy) spustoszyli Mezję, Trację i dotarli aż do Grecji.

W tak trudnej sytuacji Marek Aureliusz przeniósł swoją siedzibę z Sirium do Carnuntum (bezpośrednio nad Dunaj), skąd kierował ofensywą Rzymian: początek drugiego etapu.

Drugi etap wojen (171-180)

Działania w latach 171–175 n.e.
Działania w latach 178–179 n.e.
Działania w latach 180–182 n.e.

Współdziałanie ze sobą Markomanów, Kwadów i Jazygów. Pierwszy ruch Marka Aureliusza zmusza Kwadów do zawarcia pokoju, na mocy którego mieli oni:

  • wydać rzymskich jeńców
  • dostarczać bydła i koni
  • nie odwiedzać przylimesowych rzymskich miejsc targowych.

172 – pierwsza duża wyprawa przeciw Markomanom – Rzymianie weszli na tereny na północ od limesu (na Morawy) i odnieśliby niemal całkowity sukces, gdyby nie zdrada Kwadów, którzy przyjęli do siebie uciekinierów markomańskich. Cesarz zawrócił nad Dunaj i rozpoczął ofensywę przeciw Kwadom, która została zakończona pokojem w 173 roku. Podczas tej wyprawy Rzymianie podbili i uzależnili od siebie Kotynów (kojarzonych z kulturą puchowską), którzy jednak już rok później wypędzili wysłanników rzymskich. W efekcie zostali osiedleni w Panonii jako federaci.

173 – kolejny bunt Kwadów. Wypędzili nadanego przez Rzym króla Furtiusa i na jego miejsce powołali Ariogezusa – konflikt zakończony kolejnym pokojem:

  • Aureliusz zażądał powstania na terenie Kwadów, wzdłuż Dunaju, strefy buforowej (niezamieszkanej) o szerokości 15 km
  • zakazał Kwadom wstępu w obręb rzymskich miejsc targowych w strefie przylimesowej (charakterystyczny warunek dla później zawieranych pokojów)

173–174 – konflikt z Jazygami na obszarze Panonii (usiłowali wtargnąć do Dolnej Panonii) – kontrakcja Rzymian i wmieszanie się Kwadów – trudny moment dla cesarstwa. Ponowne zawarcie pokoju, tym razem bardziej korzystnego dla Kwadów:

  • Rzym uznał Ariogezusa
  • zezwolił na wolny handel w strefie przylimesowej.

Rzymianie nie zawarli pokoju z Sarmatami. Dopiero po pokonaniu króla sarmackiego w 175 roku został zawarty pokój na warunkach korzystnych dla Rzymu:

  • utworzenie przestrzeni buforowej przez Sarmatów
  • dostarczanie posiłków wojskowych (8 tysięcy jeźdźców)

177 – początek tak zwanej Expedicio Germanica secundo prowadzona przez Marka Aureliusza i współcesarza Kommodusa:

  • zima 179/180 – najważniejszy moment wyprawy – na polecenie Marka Aureliusza wszystkie przełęcze karpackie, głównie w Dolinie Wagu, zostały obsadzone (około 40 tysięcy Rzymian wzięło udział w tej akcji); uniemożliwienie Kwadom przesiedlenia się na tereny Semnonów (nad środkową Łabę). Marek Aureliusz chciał tu założyć dwie nowe prowincje – Markomanię i Sarmację.

180 – zmarł Marek Aureliusz. Po sześciu miesiącach walk Kommodus zawarł pokój z Jazygami, Markomanami i Kwadami. Podstawowe żądania:

  • utworzenie niezamieszkanej strefy buforowej szerokości 7,5 km
  • zwrot jeńców i uciekinierów rzymskich z terytorium barbarzyńskiego
  • dostarczanie posiłków wojskowych
  • Kwadowie (zaostrzone warunki) – obowiązek gromadzenia się tylko w obecności oficera rzymskiego.

Kommodus zaprzepaścił osiągnięcia ojca, oddał barbarzyńcom zdobyte tereny i wycofał legiony za Dunaj.

Koniec wojen markomańskich nie oznaczał końca konfliktów w tej strefie limes – nowe konflikty wybuchły już w latach 90. i później.

Ślady archeologiczne

Odbicie archeologiczne wojen markomańskich na terenie Barbaricum:

Śladów takich nie znano praktycznie do lat 60. XX wieku – program badań obozów rzymskich nad środkowym Dunajem i przyczółków na północ od Dunaju

Lata 90. – archeologia lotnicza – lokalizacja dużej ilości rzymskich obozów marszowych w dorzeczu Morawy (nad Tają i Dyją), związana najprawdopodobniej z okresem wojen markomańskich

koncentracja obozów marszowych na Morawach (nad Dyją i Morawą):

  • okolice miejscowości Přibice (w samych Přibicach znajdują się 2 obozy)
  • Ivaň – wał o charakterze odcinkowym

Obozy marszowe obecne są również w dorzeczu Hronu i Wagu – najdalej na północ wysunięty znajduje się w okolicach Ołomuńca (60 km od polskich granic)

Południowe Morawy i południowo-zachodnia Słowacja – pewna ilość niewątpliwie rzymskich budowli z cegły (kryte dachówką) – nie miały one militarnego charakteru, rodzaj stacji rzymskich, na przykład Mušov nad Dyją:

  • pozostałości rzymskiego założenia (stacji) z I wieku n.e., z czasów Oktawiana Augusta (między innymi prostokątny obiekt z absydą – podobny do tych z obozowisk znad rzeki Lippe)
  • pozbawione jest umocnień
  • prawdopodobnie są to pozostałości faktorii handlowej lub siedziby germańskich władców zbudowanej na wzór rzymski
  • niewątpliwie jest to rzymska inwestycja – na cegłach widnieją stemple legionowe

Mušov – oprócz stacji z czasów Oktawiana Augusta, znajduje się tu obóz marszowy i stacja rzymska funkcjonująca od Trajana do Marka Aureliusza – funkcjonuje ona do początku wojen markomańskich (jej kres nastąpił przed lub na początku wojen):

  • kompleks budowli murowanych z cegły pochodzącej z warsztatów wojskowych (stemple na cegłach), więc jest to przedsięwzięcie militarne – nie poświadcza tego brak fortyfikacji
  • znaleziono jednak fragmenty uzbrojenia – fragment pancerza łuskowego i trzewik pochwy

Bezpośrednio za strefą przylimesową znajdowały się obozy z przyczółkami mostowymi, na przykład Brigetio (założony za Domicjana) z przyczółkiem na północ od Dunaju, u ujścia Wagu w Iža (założony w okresie wojen markomańskich) – dwie fazy budowlane:

  • najstarsza – obóz z drewniano-ziemnymi fortyfikacjami i V-kształtnym rowem – jego ślady pod młodszą fortyfikacją
  • młodsza – po wojnach markomańskich – powstał kasztel z kamiennymi fortyfikacjami o powierzchni 170 × 170 m; mur dwumetrowej grubości z dwudziestoma wieżami; trwał przez cały III i większość IV wieku (może nawet do początku V wieku) mimo przełamania limes przez barbarzyńców, dezorganizacji Panonii i wkroczenia Hunów

Obozy marszowe z okresu wojen markomańskich:

  • regularne, prostokątne założenia
  • posiadają V-kształtny rów – suchą fosę
  • wejście bramne z charakterystycznym elementem fosy
  • krótko użytkowane – prawie brak materiałów archeologicznych

Obecność Rzymian na północ od Dunaju poświadcza inskrypcja na skale z Trenczyna nad Wagiem (Leugaricio) – brak śladów obozu. Na przełomie 179 i 180 roku zimowało tu 885 żołnierzy legionu pomocniczego, który uniemożliwiał przesiedlanie się Kwadów.

Budowle rzymskie, które nie są pozostałościami założeń militarnych:

  • Stupava – na miejscu osady germańskiej z I wieku założono w początkach III wieku kompleks murów i budowli z kamienia importowanego o charakterze cywilnym. Założenie funkcjonowało do drugiej połowy III wieku, datowane mobiliami i tebulami (dachówkami).
  • Ziferpatz (południowo-zachodnia Słowacja, także obszar na północ od Dunaju) – kompleks cywilny z cegły pochodzącej częściowo z warsztatów legionowych – jeden z najpiękniejszych przykładów budowli późnoantycznej z IV wieku (powstaje w pierwszej ćwierci IV wieku – użytkowany do końca trzeciej ćwierci IV wieku)

Obecność Rzymian na północ od Dunaju w okresie wojen markomańskich potwierdzają głównie krótkotrwałe obozy marszowe i murowane staje rzymskie powstające w różnych okresach i spełniające różne funkcje (handlowe?, siedziby namiestników?).

Przypisy

  1. Adam Ziółkowski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 809. ISBN 978-83-01-15810-1.
  2. Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: Historia starożytna. TRIO, 2008, s. 522. ISBN 978-83-7436-147-7.

Literatura

  • Anthony R. Birley: Mark Aurel. Kaiser und Philosoph. 2. durchges. u. erw. Aufl., München 1977.
  • H. Friesinger / J. Tejral / A. Stuppner (Hrsg.): Markomannenkriege – Ursache und Wirkungen. Brno 1994.
  • W. G. Kerr: A Chronological Study of the Marcomannic Wars of Marcus Aurelius. Princeton 1995.
  • Péter Kovács: Marcus Aurelius' Rain Miracle and the Marcomannic Wars. Brill Academic Publishers, Leiden 2009. ISBN 978-90-04-16639-4 (Mnemosyne Supplements 308).
  • G. Langmann: Die Markomannenkriege 166/167 bis 180. Militärhistor. Schriftenreihe 43. Wien 1981.
  • Falko v. Saldern: Studien zur Politik des Commodus, Rahden/Westfalen 2003, 76-89.
  • G. Schindler-Horstkotte: Der „Markomannenkrieg“ Mark Aurels und die kaiserliche Reichsprägung. Diss. Köln 1982/1985.
  • Marek Olędzki: Wojny Markomańskie 162-185 n.e., Bellona SA, Warszawa 2011. ISBN 978-83-11-12035-8.
  • Herwig Wolfram The Roman Empire and Its Germanic Peoples page 43 Univ of California Press, 18 mars 2005 - 361 pages

Media użyte na tej stronie

Marcomannia e Sarmatia 180-182 dC.jpg
Autor: Cristiano64, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Guerre marcomanniche 180-182 d.C.
Marcomannia e Sarmatia 170 dC.jpg
Autor: Cristiano64, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Działania w roku 170 n.e.
Marcomannia e Sarmatia 171-175 dC.jpg
Autor: Cristiano64, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Les guerres marcomanes, ou guerres marcomanniques 171-175 d.C.
Marcomannia e Sarmatia 178-179 dC.jpg
Autor: Cristiano64, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Guerre marcomanniche 178-179 d.C.