Wymiana stóp

Ten artykuł od 2017-10 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Wymiana stóp – zjawisko morfologiczne w niektórych językach, polegające na zmianie ilościowej lub jakościowej spółgłosek wewnątrz morfemu spowodowanej kontekstem zewnętrznym – wpływem otoczenia fonetycznego. Zjawisko to występuje w niektórych językach ugrofińskich, najbardziej rozpoznawalne jest w języku fińskim, zwane jest również astevaihtelu.

Język fiński

Istota zjawiska

Spółgłoski k, p i t podczas odmiany przez przypadki i osoby ulegają procesowi wymiany stóp. Mogą występować w stopie „słabej”, jak również „mocnej”. Ogólna zasada stosowania stopy opiera się na kontekście fonetycznym – jeśli sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską (np. katu „ulica”), wówczas używa się stopy mocnej, przy zamkniętej sylabie spółgłoska występuje w formie słabej (kadun). Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego istnieją pewne nieregularności w procesie wymiany stóp, np. przed długą samogłoską spółgłoska występuje na stopie mocnej, nawet jeśli sylaba jest zamknięta (np. katuun „do ulicy, w ulicę”.)

W przypadku liczby mnogiej formy podstawowe wyrazów (bezokolicznik w czasowniku, mianownik w rzeczowniku) znajdują się w stopie mocnej. Jednak istnieją wyrazy, które ulegają procesowi odwrotnemu: w formach podstawowych występują w stopie słabej, podczas gdy formy fleksyjne przyjmują stopę mocną (np. liike „ruch”, liikkeen „ruchu”). Są dwa podstawowe warianty wymiany stóp – jakościowa i ilościowa.

Wymiana ilościowa

Przy zmianie ilościowej podwójna spółgłoska (geminata) występuje w stopie mocnej, stopa słaba to redukcja do pojedynczej spółgłoski:

• kk → k: lakka (malina moroszka) – lakan (maliny)
• pp → p: oppia (uczyć się) – opin (uczę się)
• tt → t: katto (dach) – katot (dachy)

Wymiana jakościowa

Wymiana jakościowa dotyczy pojedynczych spółgłosek k, p i t, jak też licznych zbitek spółgłosek. Ten sposób wymiany stóp nie jest już produktywny, tj. nie dotyczy słów nowo powstałych: porównaj: katu („ulica”) – kadun („ulicy”), ale już auto („auto”) – auton.

• p → v: rapu (rak) – ravun (raka)
• t → d: paita (koszula) – paidat (koszule)
• nk → ng: Helsinki – Helsingissä (w Helsinkach)
• mp → mm: kampa (grzebień) – kammat (grzebienie)
• lt → ll: valta (przemoc) – vallan (przemocy)
• nt → nn: antaa (dać) – annan (daję)
• rt → rr: parta (broda) – parran (brody)
• rk → r; Turku (miejscowość) – Turussa (w Turku)

Przypadki szczególne

• hke → hje: rohkenen (ośmielam) – rohjeta (ośmielać)
• lke → lje: hylkeen (suknię) – hylje (suknia)
• rke → rje: särkeä (złamać) – särjen (łamię)
• uku → uvu: luku (liczba) – luvun (liczby)
• yky → yvy: kyky (zdolność) – kyvyn (zdolności)

Dźwięk /k/

Dźwięk pełni w historii języka rolę szczególnie złożoną toteż przeszedł liczne zmiany i nie istnieje jeden model wymiany stóp dla tego fonemu. Oto najczęstsze przypadki zmian jakościowych i ilościowych:

k → ø- jalka → jalan (wymiana ilościowa)

k → kk- liike → liikkeen (wymiana ilościowa)

uku/yky → uvu-/yvy- puku → puvun (wymiana jakościowa)

lki → lje- kylki → kyljen (wymiana jakościowa)

rki → rje- järki → järjen (wymiana jakościowa)

nk → ng- Helsinki → Helsingin (wymiana jakościowa)

Wzory odmiany

Odmiana rzeczownika katu (‘ulica’), podlegającego jakościowej wymianie stóp.

Uwagi

Linki zewnętrzne

• Diaboliczne k (ang.)