Zabytek Zadbany

Tablica Zabytek Zadbany na ratuszu w Prudniku

Zabytek Zadbany – konkurs organizowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, mający na celu upowszechnianie poprawnej dbałości o zabytki^[1]. Konkurs w szczególności propaguje poprawnie prowadzone prace konserwatorskie, rewaloryzacyjne i adaptacyjne^[1], a także utrzymanie i zagospodarowanie zabytków. Nadzór nad konkursem ma Generalny Konserwator Zabytków, a sprawuje go w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[1].

Konkurs Zabytek Zadbany kierowany jest do właścicieli, użytkowników, posiadaczy i zarządców obiektów zabytkowych^[1].

Historia

Konkurs powstał w 1975 roku. Zapoczątkowany został przez polskiego architekta i historyka Bohdana Rymaszewskiego, który w latach 1971–1983 pełnił funkcję generalnego konserwatora zabytków. Od początku istnienia konkursu jego zasady pozostają w dużej mierze bez zmian^[2] i od samego początku organizowany jest przez generalnego konserwatora zabytków.

Ocenie podlegają prace przeprowadzone w przeciągu ostatnich pięciu lat^[2]. Od samego początku kapituła konkursu zwraca szczególną uwagę na wysoką jakość wykonywanych prac zgodnie ze sztuką konserwatorską i wytycznymi konserwatora zabytków^[2]. Pierwsza edycja konkursu zbiegła się z Międzynarodowym Rokiem Ochrony Zabytków w 1975 roku^[3]. W dawnym ustroju, w latach 70. i 80. XX wieku użytkownikami, właścicielami czy też zarządcami obiektów zabytkowych najczęściej były podmioty państwowe: PGR-y, ośrodki zdrowia, szkoły czy też wojsko. Zdarzały się też wyjątki np. w postaci lokalnych stowarzyszeń i osób prywatnych, chociaż w latach 1975–1984 takich laureatów było tylko około dziesięciu procent ze wszystkich nagrodzonych^[2]. W latach 1975–1980 w konkursie nie było żadnych kościołów i innych obiektów sakralnych^[2]. Później stały się one regularnymi uczestnikami konkursu. Po roku 1992, gdy w stan likwidacji postawiono PGR-y, do konkursu w większej mierze zaczęto zgłaszać pałace, dwory i zamki. Robili to zarówno prywatni właściciele, jak i samorządu lokalne^[2].

Dość duże zmiany nastąpiły w roku 1999^[4]. Wówczas to konkurs zaczął być organizowany przez dalej przez generalnego konserwatora zabytków, ale od tej pory pod patronatem marszałka Sejmu RP oraz ministra kultury i dziedzictwa narodowego^[4]. Ponadto utworzono trzy kategorie: architektury i budownictwa, dzieła sztuki obronnej (lub ich części) oraz zabytki archeologiczne o własnej formie terenowej^[4]. Zrezygnowano natomiast z zabytkowych cmentarzy, układy urbanistyczne i zespoły budowlane oraz zabytkowe parki i ogrody^[4]. O ile przez wcześniejsze 25 lat obiekty zgłaszali konserwatorzy wojewódzcy, to od 1999 roku mogli to robić tylko właściciele lub użytkownicy obiektów^[4], którzy zgłaszali budynki do konserwatora wojewódzkiego, a ten po ocenie obiektów na swoim terenie nominował do nagrody maksymalnie dwa^[4]. W dalszym etapie komisja przy konserwatorze generalnym wybierała maksymalnie sześć. Spośród nich konserwator generalny wybierał nie więcej niż trzech równorzędnych laureatów. Otrzymywali oni dyplom oraz brązową tablicę informującą o zwycięstwie, przeznaczoną do umieszczenia na obiekcie^[4]. Od tego też czasu nagrodę Zabytku Zadbanego mogły otrzymać zaledwie trzy obiekty w jednym roku^[4].

Kategorie

W konkursie jest pięć kategorii:

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu;
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu;
• Adaptacja obiektów zabytkowych;
• Architektura i budownictwo drewniane;
• Zabytki techniki.

W każdej z nich nominuje się nie więcej niż cztery obiekty. Spośród nich jeden dostaje tytuł laureata, pozostałe wyróżnienia^[1]. Ponadto jest szósta specjalna kategoria właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem. W tej kategorii jeden obiekt lub dwa (ex aequo) mogą otrzymać tytuł laureata. Nie nadaje się w tej kategorii wyróżnień^[1].

Nagrodzeni i wyróżnieni w latach 2012-2020

2012

Willa rodziny Fränkel w Prudniku

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: Dwór w Kopytowej^[5]
  • Wyróżnienia: Zamek biskupi w Siewierzu, Zamek w Prószkowie, Kościół Mariacki w Katowicach^[5]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: Park Kulturowy Fortyfikacji Miejskich „Twierdza Gdańsk”^[5]
  • Wyróżnienia: Dolina Miłości w Zatoni Dolnej, Willa rodziny Fränkel w Prudniku, Kościół Matki Bożej Pocieszenia w Jodłówce^[5]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku^[5]
  • Wyróżnienia: Ogród Dendrologiczny w Przelewicach, Nowa synagoga w Ostrowie Wielkopolskim, Pałac Kotulińskich w Czechowicach-Dziedzicach^[5]
• Architektura i budownictwo drewniane: Kościół św. Trójcy i Matki Boskiej w Twardogórze, Kościół Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Kosieczynie^[5]
  • Wyróżnienia: Cerkiew św. Paraskewy w Radrużu, Ratusz w Nowym Warpnie^[5]
• Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki: Most wiszący w Ozimku^[5]
  • Wyróżnienia: dworzec kolejowy w Przemyślu, Zespół Huty Żelaza w Zagwiździu, dawna fabryka papieru w Poznaniu^[5]

2013

Synagoga w Dąbrowie Tarnowskiej

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: Dwór obronny w Łękach Górnych^[6]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: Pałac w Żmigrodzie^[6]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Synagoga w Dąbrowie Tarnowskiej^[6]
• Architektura i budownictwo drewniane: Kościół św. Anny w Brzezinach^[6]
• Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki: Zespół „Starej Przędzalni” w Żyrardowie^[6]

2014

Most gotycki na Młynówce w Kłodzku

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: Budynek Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie^[7]
  • Wyróżnienia: Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Świętej Lipce, Kurtyna I-V południowa Fortu nr 2 „Kościuszko” Twierdzy Kraków, Most gotycki na Młynówce w Kłodzku^[7]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: Zespół kaplic cmentarnych w Jeleniej Górze^[7]
  • Wyróżnienia: Park Norweski w Cieplicach Śląskich-Zdroju, Wieża mieszkalno-obronna z umocnieniami bastionowymi w Rzemieniu, Zespół dworsko-parkowy z folwarkiem w Wiechlicach^[7]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Wieża Piastowska w Opolu^[7]
  • Wyróżnienia: Zamek w Goli Dzierżoniowskiej, Kościół poewangelicki w Nowym Stawie, Kuźnia w Dolsku^[7]
• Architektura i budownictwo drewniane: Cerkiew Opieki Matki Bożej w Hańczowej^[7]
  • Wyróżnienia: Kościół św. Anny w Zaklikowie, Kościół św. Macieja Apostoła w Trzebicku, Kościół Wszystkich Świętych w Cudzynowicach^[7]
• Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki: Dworzec kolejowy w Puszczykówku^[7]
  • Wyróżnienia: Bieszczadzka Kolejka Leśna, Chlewnia i obora w zespole folwarcznym w Wysokiej, Dawna zajezdnia tramwajowa w Szczecinie^[7]

2015

Willa „Oksza” w Zakopanem

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: dawny szpital Świętej Trójcy w Broniszowie^[8]
  • Wyróżnienia: Ratusz w Kamiennej Górze, Willa Leopolda Kindermanna w Łodzi, Kolegiata św. Jana Chrzciciela w Myśliborzu^[8]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: zabytkowe domy na murze miejskim przy ul. Sowińskiego w Dobrym Mieście^[8]
  • Wyróżnienia: Pałac w Większycach, Zespół pałacowo-parkowy w Warce-Winiarach, Miejskie mury obronne w Trzcińsku-Zdroju^[8]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Stara Kopalnia w Wałbrzychu^[8]
  • Wyróżnienia: Centrum Dialogu Międzykulturowego „Dom Mendelsohna” w Olsztynie, Kościół św. Jana w Gdańsku, Wieża ciśnień w Kościanie^[8]
• Architektura i budownictwo drewniane: Willa „Oksza” w Zakopanem^[8]
  • Wyróżnienia: Dawne kasyno oficerskie w Legionowie, Kościół Świętego Krzyża w Głogówku, Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lutczy^[8]
• Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki: Fabryka Sztuki w Łodzi^[8]
  • Wyróżnienia: Kolektor sanitarny przy ul. Mostowej w Przemyślu, Zespół szybu Maciej w Zabrzu, Centrum Techniki i Rozwoju Regionu „Muzeum Nowoczesności” w Olsztynie^[8]

2016

Dworzec Morski w Gdyni

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: kościół Chrystusa Króla w Kwitajnach^[9]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: Dwór w Kłóbce^[9]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Dworzec Morski w Gdyni (ob. Muzeum Emigracji w Gdyni)^[9]
• Architektura i budownictwo drewniane: Dom Ludowy w Supraślu^[9]
• Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki: Kanał Elbląski: pochylnie Buczyniec, Kąty, Oleśnica, Jelenie, Całuny; śluzy: Miłomłyn, Zielona, Ostróda, Mała Ruś^[9]

2017

Zespół parkowo-pałacowy w Dobrzycy

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: kościół zamkowy Najświętszej Marii Panny^[10]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: Zespół parkowo-pałacowy w Dobrzycy^[10]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Centrum Konferencyjne Zamek w Szczecinku^[10]
• Architektura i budownictwo drewniane: Drewniany dom w Zborowskiem^[10]
• Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki: Dworzec kolejowy Wieliczka Park^[10]
• Właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem: kaplica Trójcy Świętej w Lublinie^[10]

2018

Kościół ewangelicko-augsburski w Pasymiu

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: kaplica Hochberga przy kościele św. Wincentego i św. Jakuba we Wrocławiu^[11]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: Park-arboretum w Gołuchowie^[11]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Dwór w Psieniu-Ostrowie^[11]
• Architektura i budownictwo drewniane: brak^[11]
• Zabytki techniki: Walcownia – Muzeum Hutnictwa Cynku w Katowicach^[11]
• Właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem: kościół ewangelicko-augsburski w Pasymiu^[11]

2019

Dworzec kolejowy w Kościerzynie

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: Zakład Karny w Nowym Wiśniczu^[12]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: skansen w Markowej^[12]
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Dworzec kolejowy w Kościerzynie^[12]
• Architektura i budownictwo drewniane: kościół Pokoju w Jaworze^[12]
• Zabytki techniki: wieża ciśnień w Biedrusku^[12]
• Właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem: Kościół św. Jerzego w Gliwicach-Ostropie, Kaplica Świętego Jana Nepomucena w Zerwanej^[12]

2020

• Utrwalenie wartości zabytkowej obiektu: Kościół Matki Boskiej Różańcowej w Koszalinie-Jamnie^[13]
  • Wyróżnienia: Rotunda Świętego Mikołaja w Przemyślu, Biały Domek - Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Wieża Ariańska w Wojciechowie^[14]
• Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu: nie przyznano^[14]
  • Wyróżnienia:
• Adaptacja obiektów zabytkowych: Klasztor magdalenek, obecnie Centrum Aktywności Społecznej w Szprotawie^[13]
  • Wyróżnienia: Willa „Japonka” w Krzeszowicach, Biały Spichlerz w Słupsku, Zespół klasztorny dawnego opactwa cysterek w Trzebnicy
• Architektura i budownictwo drewniane: Lamus w Knyszynie^[13]
  • Wyróżnienia: Kościół parafialny Świętego Marcina Biskupa w Starej Wiśniewce, Kościół parafialny Świętych Apostołów Piotra i Pawła wraz z dzwonnicą – dawna cerkiew greckokatolicka w Hannie, Budynek dawnego dworca cesarskiego w Gumniskach Małych^[14]
• Zabytki techniki: Wieża ciśnień w Malborku^[13]
  • Wyróżnienia: Pływalnia Miejska w Siemianowicach Śląskich, Wodozbiór - Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie^[14]
• Właściwe użytkowanie i stała opieka nad zabytkiem: Zamek w Pszczynie^[13], Siedziba Muzeum Warszawy – zespół jedenastu kamienic przy Rynku Starego Miasta 28-42 / ul. Nowomiejskiej 4-8 w Warszawie^[14]

Przypisy

Bibliografia

• Joanna Piotrowska: Ciągłość i zmiana – krótka historia konkursu. W: Iwona Liżewska: Zabytek zadbany: co to znaczy. Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2015. ISBN 978-83-63260-26-2.