Zabytki kolejowe w Polsce

Dworzec Główny PKP w Krakowie

Zabytki kolejowe w Polsce – obiekty związane z transportem kolejowym wpisane do ewidencji zabytków.

Status i zasady ochrony zabytków kolejnictwa określone są podobnie jak dla wszystkich innych zabytków, w ustawie z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W myśl definicji ustawowej zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich część lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (art. 3 pkt. 1). W myśl art. 6 ust. 1 ww. ustawy ochronie i opiece podlegają – bez względu na stan zachowania – zarówno zabytki nieruchome, takie jak np. zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa oraz obiekty techniki^[1]; jak i zabytki ruchome będące w szczególności wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego^[2].

Muzea (obiekty i kolekcje)

• zespół parowozowni z 1929 r. (hala parowozów, budynek biurowo-hotelowy, kanał oczystkowy), ob. Muzeum Kolejnictwa w Kościerzynie (dawniej Skansen Parowozownia Kościerzyna), ul. Towarowa 7^[3]
• parowozownia wachlarzowa z warsztatami w Jaworzynie Śląskiej (1906), obecnie Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku^[4]
• zespół lokomotywowni w Skierniewicach (hala wachlarzowa, pompownia, stacja wodna, warsztaty, budynek biurowo-socjalny, budynek biurowo-magazynowy, budynek obrządzania parowozów, zasieki węglowe, punkt kontrolny, magazyn smarów, suszarnia piasku), przy ul. Łowickiej 1^[5]

Muzea, izby pamięci i tradycji (kolekcje)

Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji

• Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, ul. Towarowa 1, dawny Dworzec Główny PKP
• Skansen taboru kolejowego w Chabówce
• Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie, Sochaczew, ul. Towarowa 1
• Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji
• Muzeum Pomorskich Kolei Wąskotorowych, Gryfice, ul. Błonie 2
• Muzeum – Izba Pamięci Kolejnictwa w Ostrowie przy PKP CARGO, Skorupki 2, 63-400 Ostrów Wielkopolski
• Muzeum Historii Kolei, Dworzec Częstochowa Stradom, ul. Kazimierza Pułaskiego 100/120
• Izba pamięci przy Zakładzie Linii Kolejowych w Poznaniu, Poznań, Al. Niepodległości 8, Gmach byłej Dyrekcji Kolei
• Sala Tradycji w PKP CARGO S.A., Zakład Taboru w Szczecinie, Szczecin, ul. Marynarska 1

Budynki dworcowe

Dworzec kolejowy w Nowych Skalmierzycach (2018)

Dworzec główny w Tarnowie (2015)

• Kraków Główny (między ul. Warszawską, Ogrodową, Pawią, Placem Kolejowym, Lubicz i Bosacką)^[6]
• Bydgoszcz Główna (Bydgoszcz), dworzec wyspowy (wewnętrzny) zbudowany w latach 1851–1861, po rewitalizacji (2015)
• Wrocław Główny (ul. Piłsudskiego, Wrocław)^[7]
• Tarnów (budowa gmachu: 1906–1910)^[6]
• Toruń: Toruń Główny, Toruń Wschodni, Toruń Miasto i Toruń Północny^[8]
• Nowe Skalmierzyce (Nowe Skalmierzyce), na trasie kolejowej Ostrów Wielkopolski – Kalisz
• Skarżysko-Kamienna (ul. Niepodległości, Skarżysko-Kamienna)
• Grabina Śląska („Strzegom Grabina”), mur.-szach. z 1909 (budynek dworca z łącznikiem, magazyn spedycji kolejowej)^[4]
• zespół dworca kolejowego Miechucino (1905): dworzec, przepompownia, wieża ciśnień, sanitariaty, piwnica-magazyn^[3]
• zespół dworca kolejowego w Aleksandrowie Kujawskim z 2 poł. XIX w. (dworzec kolejowy, wieża ciśnień z 1895, 3 domy mieszkalne z 1893–1895, zieleń towarzysząca)^[9]
• zespół dworca kolejowego w Ciechocinku z 1870 i 1901–1902 (szach. dworzec kolejowy „Letni”, ob. dom mieszkalny; nowy dworzec kolejowy; zieleń towarzysząca)^[9]
• zespół stacji kolejowej Piła Główna (Piła)^[10]

Inne obiekty kubaturowe

Dawna siedziba Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Toruniu, obecnie Urząd Marszałkowski (2015)

• Gmach dawnej Dyrekcji Kolei w Bydgoszczy z lat 1886–1889^[9]
• Gmach dawnej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Toruniu z 1932 roku^[11]
• Gmach dawnego Inspektoratu Kolei Królewskiej w Toruniu (1892)
• Lokomotywownia Toruń Wschodni (1943)
• Lokomotywownia Toruń Kluczyki (1943)
• Lokomotywownia wachlarzowa z obrotnicą i budynek administracji lokomotywowni (poza rejestrem zabytków), Skarżysko-Kamienna, ul. Towarowa 5
• Parowozownia wachlarzowa z obrotnicą, wieża ciśnień, poniemieckie osiedle kolejowe i inne budynki (poza rejestrem zabytków), Sędziszów, woj. świętokrzyskie
• Parowozownia Wolsztyn, PKP Cargo S.A., Zakład Taboru Poznań, Wolsztyn, ul. Fabryczna 1, stacja kolejowa (poza rejestrem zabytków)
• Wodociągowa kolejowa wieża ciśnień z 1919, Słupsk, przy dawnej parowozowni^[3]
• Nastawnia kolejowa, stacja kolejowa Nowe Skalmierzyce

Urządzenia kolejowe

• żuraw obrotowy, lokomotywownia w Ostrowie Wielkopolskim, ul. Składowa

Lokomotywy i wagony kolejowe

Lokomotywa Las w Ełku (2011)

• lista parowozów normalnotorowych zachowanych w Polsce
• lista parowozów wąskotorowych zachowanych w Polsce
• lokomotywa Lyd2-63 Środa Wielkopolska Miasto^[12]

Mosty

Most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego w Toruniu (2016)

• most kolejowy nad Jeziorem Pilchowickim, zbudowany w latach 1905–1906. Przez most przebiega obecnie nieczynna linia kolejowa nr 283
• most kolejowy przez rzekę Radew, Linia kolejowa Szczecinek – Białogard, szlak Białogard – Karlino, km 71,158 (przy stacji Karlino)
• most kolejowy przez rzekę Reska Węgorza, linia Gdańsk – Stargard, szlak Lesięcin – Runowo Pomorskie, km 287,776 (w sąsiedztwie stacji Runowo Pomorskie)
• most kolejowy przez rzekę Grabowa, linia Gdańsk – Stargard, szlak Karwice – Wiekowo, km 176,821 (w pobliżu stacji Wiekowo)
• Most kolejowy obrotowy wąskotorowy w Rybinie nad rz. Szkarpawą z 1935^[3]
• most kolejowy wąskotorowy nad rzeką Brdą w Koronowie, stalowy (1895)^[9]
• most kolei wąskotorowej nad rzeką Iną w Lubowie k. Stargardu
• most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego w Toruniu (1873)^[13]

Przypisy

Bibliografia

• S. Poźniak, J. Wnukowski: 150 lat kolei na ziemiach polskich. Warszawa, 1995
• Technika w transporcie, historia i zabytki. Kraków, 2007
• M. Pisarski: Koleje Polskie 1842-1972. Warszawa, 1974
• XXV lat D.O.K.P. Kraków. Kraków 1972