Zalas (województwo małopolskie)

Zalas

wieś
Kościół
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	krakowski
Gmina	Krzeszowice
Sołectwo	Zalas
Liczba ludności (2014[1])	2313
Strefa numeracyjna	12
Kod pocztowy	32-067[2]
Tablice rejestracyjne	KRA
SIMC	0324910
Położenie na mapie gminy Krzeszowice Zalas
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zalas
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zalas
Położenie na mapie powiatu krakowskiego Zalas
50°04′46″N 19°36′30″E/50,079444 19,608333

Zalas

Kopalnia Porfiru Zalas

Rogatka

Obora

Tataruchy

Łom z uskokiem na wzgórzu Zręby

Podlesie

Liguniowa Góra

Wiadukt nad autostradą A4 (E40)

Zalas – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Krzeszowice. Zalas graniczy z Grojcem, Tenczynkiem, Frywałdem, Sanką, Rudnem i z przysiółkiem Rybnej – Wrzosami. Wieś położona jest na Garbie Tenczyńskim.

Integralne części wsi

Historia

Wieś wzmiankowana została w 1254. Wokół Zalasu rosły gęste lasy noszące miano Tenczno lub Thanczin i były własnością rodu Toporzyków herbu „Topór”. Nazwa wsi Zalas nawiązuje do otoczenia pobliskich lasów, każdy, kto z sąsiedniej wsi szedł do niej mówił, że idzie „za las”. W starych dokumentach można spotkać 3 nazwy: Zalesie, Zalasie, Zalas. W 1791 liczyła 748 mieszkańców, w tym kilkunastu Żydów. Znana była z garncarstwa, a pod koniec XVIII w. było ich 30, w XIX w. było ponad 60 garncarzy^[5]. W XIII w. Zalas podzielony był na dwie części. Wschodnia należała do Tenczyńskich, zachodnia do grodu rycerskiego Krzywosądowiczów znajdującego się w Oborze. Od 1410 Andrzej Tęczyński ściągnął Tatarów i Rusinów, dał im ziemię koło Frywałdu na terenie przysiółka Tataruchy. W 1460 Jan Tęczyński przejął cały Zalas. Wybudowano drogi: z Zalasu do Nawojowej Góry i z Zalasu do Charbielowa, dziś nieistniejącej wioski. Tęczyński rozbudował także miejscowy folwark. W 1595 roku wieś położona w powiecie proszowskim województwa krakowskiego była własnością wojewodziców krakowskich: Gabriela, Andrzeja i Jana Magnusa Tęczyńskich^[6]. Wieś położona w województwie krakowskim wchodziła w 1662 roku w skład hrabstwa tęczyńskiego Łukasza Opalińskiego^[7]. Pod koniec XVII w. w Zalasie było 70 domów.

Do 1795 wieś wchodziła w skład powiatu krakowskiego i województwa krakowskiego, a od lipca 1796 do 15 lipca 1809 w skład cyrkułu krakowskiego Galicji Zachodniej. W latach 1815–1846 wieś położona była na terenie Wolnego Miasta Krakowa, potem w zaborze austriackim.

W latach 1846–1853 wieś wchodziła w skład powiatu krakowskiego. W poł. XIX w. powstał kamieniołom Barach. W 1862 powstała drewniana szkoła, w 1908 murowana, a w 1900 miejscowa straż pożarna.

W miejscowości znajduje się wybudowany w latach 1905–1910 kościół neogotycki, fundacji Potockich z pobliskich Krzeszowic. Obok niego drewniana dzwonnica z początku XVIII w., w otoczeniu dwie lipy drobnolistne – pomnik przyrody z 29 maja 1967, innym pomnikiem przyrody jest lipa wielkolistna (pomnik z 29 maja 1967, ul. ks. Piotra Pawła Gawlikowskiego 110). Przy miejscowej parafii działa jedyne w Polsce pokutne Bractwo św. Marii Magdaleny, zatwierdzone przez papieża Klemensa XI w 1710.

W czasie II Rzeczypospolitej wieś należała do powiatu chrzanowskiego w województwie krakowskim. Od 26 października 1939 do 18 stycznia 1945 wieś należała do gminy Kressendorf w Landkreis Krakau, dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. W latach 1954-1972 istniała gromada Zalas. W latach 1973–1976 miejscowość należała do gminy Tenczynek. W 1972 wybudowano nowy budynek szkolny. W latach 1975−1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego. W 1987 powstała remiza strażacka. Od 1998 działa Ludowy Klub Sportowy Victoria Zalas.

Zabytki

• Dzwonnica w Zalasie – obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[8].

Inne

We wrześniu 2008 we wsi ustawiono postument upamiętniający pochodzącego z niej lotnika z czasów II wojny światowej Stanisława Józefa Chałupę^[9].

Miejsca

We wschodniej części miejscowości znajduje się duży kamieniołom porfiru z bocznicą kolejową biegnącą z krzeszowickiej stacji kolejowej. Na południowym krańcu wsi znajduje się pomnik przyrody Łom z uskokiem na wzgórzu Zręby – widoczne w odsłonięciu skały: porfir i nakrywające go osady jury środkowej i górnej przecięte są uskokiem powstałym w trzeciorzędzie i obniżone o ok. 7 m. po jego prawej (południowej) stronie. Na północnych krańcach Zalasu przebiega autostrada A4 (E40), a za nią rozciąga się Las Zwierzyniecki w Tenczyńskim Parku Krajobrazowym. W kompleksie leśnym Orley, w południowej części wsi znajduje się były kamieniołom porfiru, powstały w 1932, a eksploatowany do 1966.

• Wzgórza: Buca Góra (369 m n.p.m.), Liguniowa Góra (359 m n.p.m.), Zalaska (380 m n.p.m.), Zręby (377,6 m n.p.m.)
• Części wsi: Cygański Koniec, Obora, Podlesie, Ścięgno.
• Przysiółki: Rogatka i Tataruchy.
• Osady: Wrzosy

Przypisy

Bibliografia

• Rejestr zabytków (pol.). bip.malopolska.pl. [dostęp 2019-12-06].