Zaleszczyki

Zaleszczyki

Заліщики

Panorama miasta
Herb
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Rejon	zaleszczycki
Powierzchnia	7,16 km²
Populacja (2001) • liczba ludności	9739[1]
Nr kierunkowy	+380 3554
Kod pocztowy	48600 – 48605
Tablice rejestracyjne	BO / 20
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Zaleszczyki
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zaleszczyki
Położenie na mapie Polski w 1939 r. (c) Lukasb1992 z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0 Zaleszczyki
48°38′N 25°44′E/48,633333 25,733333
Strona internetowa
Portal Ukraina

Zaleszczyki (ukr. Заліщики, Zaliszczyky) – miasto, siedziba władz rejonu na Podolu, administracyjnie znajduje się w obwodzie tarnopolskim Ukrainy.

Geografia

Zaleszczyki położone są w głębokim jarze w zakolu Dniestru. Trzykrotnie miasto było zalewane powodzią: w latach 1863, 1871, oraz w 1927.

W Zaleszczykach znajdował się przedwojenny polski biegun ciepła, dzięki czemu słynęły one z krajowej uprawy winorośli i arbuzów.

Historia

Od 1376 do 1766 Zaleszczyki były wsią w granicach Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej (w województwie podolskim), a prawa miejskie uzyskały w 1766. Po I rozbiorze Polski (1772) znalazły się w granicach Cesarstwa Austrii, a od 1866 Austro-Węgier w składzie kraju koronnego Galicji (z przerwą w latach 1809–1815, kiedy obwód tarnopolski należał do Imperium Rosyjskiego). Do roku 1918 było to miasto na granicy między Galicją i Bukowiną.

W Koronie Królestwa Polskiego

W 1672 Zaleszczyki należały do Stanisława Jana Koniecpolskiego^[2], w XVIII wieku – do Stanisława Poniatowskiego, ojca króla. Miastem stały się w 1766 jako własność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, otrzymując plan regulacyjny zgodny z polską tradycją – prostokątny rynek z ratuszem pośrodku, kościołem parafialnym usytuowanym przy ulicy wychodzącej z narożnika rynku i szachownicą ulic.

Początki miasta związane są z wybudowaną tu w 1750 przez Rudolfa Oettykiera, właściciela pobliskiej wsi Latacz, fabryki sukna. Wokół fabryki wybudowano również domy dla pracowników. Jako robotników sprowadzono z Saksonii i Prus Niemców wyznania luterańskiego. W kontraktach z nimi zawartymi mieli oni zagwarantowaną wolność wyznania, lecz do budowy domu modlitwy nie dopuścił biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński. W związku z tym Oettykier zorganizował dla nich parafię z domem modlitwy w leżącej po drugiej stronie Dniestru wsi Filipcze, na mocy przywileju hospodara mołdawskiego z 1759. W 1766 jednak zabroniono zaleszczyckim luteranom przekraczać granicę do Filipcza. W 1766 król Stanisław August Poniatowski nadał Zaleszczykom prawa miejskie. W 1769 miasto napadli Turcy, a w 1770 dotknęła je dżuma, w związku z czym miasto upadło.

Pod zaborami

Zniszczony most kolejowy w czasie I wojny światowej

Po I rozbiorze Polski cesarzowa Maria Teresa Habsburg wydała w 1774 patent kolonizacyjny, który zezwalał w Zaleszczykach osiedlać się rzemieślnikom-kolonistom protestanckim, którzy mogli założyć tu zbór z własnym domem modlitwy^[3]. W 1781 podobny patent wydał cesarz Józef II Habsburg, co było początkiem kolonizacji józefińskiej.

Od 1774 Zaleszczyki miały status miasta powiatowego w cyrkule halickim^[4], a od 1786 stały się siedzibą cyrkułu zaleszczyckiego^[5]. W czasie wojny polsko-austriackiej 18 czerwca 1809 rozegrana została bitwa pod Zaleszczykami. Po reformie administracyjnej z 1854 Zaleszczyki zostały miastem powiatowym w cyrkule czortkowskim^[6], a po likwidacji cyrkułów w 1867, były do 1918 miastem powiatowym. 2 września 1863 doszło do wybuchu pożaru Zaleszczyk, który strawił niemal całe miasto^[7].

W II Rzeczypospolitej

Ratusz przed 1939

Od 1 listopada 1918 do maja 1919 Zaleszczyki były pod administracją Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), od lipca 1919 do 14 marca 1923 pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923. Od 15 marca 1923 w granicach II Rzeczypospolitej, miasto powiatowe w województwie tarnopolskim.

Widok ogólny miasta przed 1939 r.

Z uwagi na swój specyficzny, bardzo ciepły klimat w II Rzeczypospolitej był to znany kurort z plażami nad Dniestrem, miejsce jedynego występowania wielu gatunków roślin, „stolica” uprawy winorośli. Eksperymentowano tu także z uprawianiem m.in. pomarańczy i ryżu, a do roku urządzano ogólnopolskie święto winobrania. Letnisko zwane było „polskim Meranem”^[8]. W 1928 Zaleszczyki zostały uznane za uzdrowisko o charakterze użyteczności publicznej^[9]. Kursował tu bezpośredni pociąg z wagonami sypialnymi z Warszawy, wożący wczasowiczów i rzadkie w Polsce owoce, jak brzoskwinie, winogrona, melony. Połączenie kolejowe relacji Gdynia – Zaleszczyki było najdłuższe w II RP – odległość wynosiła 1314 km^[10]. W okresie międzywojennym w Zaleszczykach mieściła się Szkoła Ogrodnicza, której jednym z dyrektorów był Marian Lityński (do 1933). Mieściła się tu siedziba Inspektoratu oraz Komisariatu Straży Celnej. Stacjonowała też w miejscowości placówka Straży Celnej „Zaleszczyki”^[11], a potem strażnica KOP „Zaleszczyki”^[12].

Za czasów PRL i komunistycznej propagandy, uważano Zaleszczyki za punkt, w którym resztki polskich wojsk (z dowództwem na czele) oraz rząd i najwyższe urzędy wycofywały się do Rumunii po ataku ZSRR na Polskę 17 września 1939. W rzeczywistości w Zaleszczykach był tylko most kolejowy, a granicę przekraczano samochodami w Kutach^[13]. Nieliczni uchodźcy przekroczyli w 1939 r. Dniestr wpław, wśród nich Melchior Wańkowicz.

Okupacja sowiecka i niemiecka

Od 1939 Zaleszczyki były pod okupacją ZSRR, a w latach 1941–1944 pod okupacją III Rzeszy w dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa. Od 16 sierpnia 1945 znajdowały się w granicach ZSRR^[a]. Po 1945 zniszczono pensjonaty, wille, plaże i ogrody, wycięto plantacje melonów, barokowy ratusz zburzono, by zrobić miejsce na pomnik Lenina^[14] i zdewastowano kościół katolicki, przekształcając świątynię na magazyn nawozów.

W lipcu 1941 roku funkcjonariusze NKWD zatopili w Dniestrze kilka wagonów z więźniami przywiezionymi z więzień w Czortkowie i Kołomyi, mordując w ten sposób nieustaloną liczbę osób^[15].

Zabytki

Kościół św. Stanisława

Pałac Brunickich

Dworek Kasprowicza

• Kłęk amerykański (kanadyjski) na cmentarzu miejskim, w lipcu 2017 został uszkodzony przez silny wiatr^[16]
• Kościół katolicki pw. św. Stanisława z fundacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powstał w latach 1763–1828. Zamknięty w latach 1946–1992. Powoli restaurowany przez księży michalitów. Kościół we wnętrzu posiada kartusze z królewskim herbem Ciołek;
• Pałac Poniatowskich z końca XVIII wieku, przebudowany przez Brunickich w 1831. Mieszkał w nim książę Józef Poniatowski. W XIX wieku własność Brunickich^[17] i do 1939 r. rodziny Turnau. Po 1945 r. usunięto kartusz herbowy i przerobiono budynek na szpital
• Willa Piłsudskiego z pocz. XX wieku, w której mieszkał Józef Piłsudski w 1933;
• Budynek celny z lat 30. XX wieku w stylu modernistycznym;
• Cmentarz katolicki z XIX wieku pomiędzy dworcem autobusowym i kościołem z Pomnikiem Niepodległości z 1928, pomnikami polskich policjantów oraz żołnierzy węgierskich i austriackich;
• Dworek Kasprowicza, w którym w latach 1896–1899 mieszkał Jan Kasprowicz;
• Budynek „Sokoła” z kwadratową wieżą (ob. kino);
• Synagoga z XIX wieku (ob. kotłownia).

Ludzie związani z Zaleszczykami

• Anna Belina (1884–1974) – polska aktorka
• Leon Biliński – polski polityk, ekonomista, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego,
• Bogusław Dyke – baron, starosta zaleszczycki^[18]
• Henryk Gąsiorowski – polski nauczyciel, fotografik, krajoznawca, major piechoty Wojska Polskiego II RP,
• Stefan Hebda (ur. 1894), burmistrz Zaleszczyk do 1936
• Mikołaj Hoszowski (1778–1828) – polski profesor, senator Rzeczypospolitej Krakowskiej, senator i marszałek senatu,
• Mieczysław Janikowski – polski malarz abstrakcjonista i konstruktywista, żołnierz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie,
• Dionizy Kuliński – polski malarz,
• Adam Nasielski – polski pisarz, autor powieści kryminalnych,
• Marian Szpakowski – polski malarz, grafik i animator artystyczny.
• Mieczysław Zawałkiewicz – polski nauczyciel, dyrektor miejscowego gimnazjum^[19].

Honorowi obywatele

• Jan Veltz – starosta c.k. powiatu zaleszczyckiego (1904)^[20]
• Józef Krzyżanowski – starosta powiatu zaleszczyckiego (1935)^[21]
• marszałek Edward Śmigły-Rydz (10 marca 1938)^[22]

Zobacz też

• Parafia św. Stanisława BM w Zaleszczykach
• Zaleszczyki (stacja kolejowa)
• Zaleszczyki Stare

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• W pobliżu linii bojowej. „Kurjer Lwowski”. 218, s. 2, 1 maja 1916.

Linki zewnętrzne

• Zaleszczyki: przegląd uzdrowiskowo-turystyczny – publikacja z 1933 roku
• Zaleszczyki 1.) miasto powiatowe, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 345 .
• strona genealogiczna Zaleszczyk
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona