Zambia
| |||||
Dewiza: (ang.) One Zambia, One Nation (Jedna Zambia, Jeden Naród) | |||||
Hymn: (Stoją i Śpiewają o Zambii, Dumni i Wolni) | |||||
Język urzędowy | |||||
---|---|---|---|---|---|
Stolica | |||||
Ustrój polityczny | |||||
Głowa państwa | |||||
Szef rządu | |||||
Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
| ||||
Liczba ludności (2017) • całkowita • gęstość zaludnienia • narody i grupy etniczne | |||||
PKB (2017) • całkowite • na osobę | |||||
PKB (PSN) (2017) • całkowite • na osobę |
| ||||
Waluta | kwacha (ZMW) | ||||
Niepodległość | od Wielkiej Brytanii | ||||
Religia dominująca | |||||
Strefa czasowa | UTC +2 | ||||
Kod ISO 3166 | ZM | ||||
Domena internetowa | |||||
Kod samochodowy | Z | ||||
Kod samolotowy | 9J | ||||
Kod telefoniczny | +260 | ||||
(c) OCHA, CC BY 3.0 |
Zambia, Republika Zambii (ang. Republic of Zambia), dawniej Rodezja Północna – państwo w południowej Afryce bez dostępu do morza. Nazwa przyjęta od Zambezi – głównej rzeki kraju.
Geografia
Największe miasta: Lusaka, Kitwe-Nkana, Ndola, Mufulira, Chingola, Livingstone, Chipata, Kapiri-Mposhi, Solwezi.
- Klimat: podrównikowy suchy.
- Główna rzeka: Zambezi – dopływy: Kafue, Luangwa.
- Jeziora: Bangweulu oraz częściowo Tanganika i Mweru. Sztuczny zbiornik wodny Kariba na Zambezi.
- Flora: roślinność sawannowa, liczne parki narodowe i rezerwaty.
Ukształtowanie powierzchni
Obszar Zambii obejmuje lekko pofałdowany płaskowyż (1000–1400 m n.p.m.), który stanowi znaczną część lewobrzeżnego dorzecza Zambezi. Na południu znajduje się rozległa Dolina Luangwy, z jednej strony ograniczona przez pasmo górskie Muczinga. Najwyższym szczytem jest Mafinga w paśmie Mafinga Hills o wysokości 2329 m n.p.m.
Granice
Lp. | Państwo | Długość |
---|---|---|
1 | Demokratyczna Republika Konga | 1930 km |
2 | Angola | 1110 km |
3 | Malawi | 837 km |
4 | Zimbabwe | 797 km |
5 | Tanzania | 338 km |
6 | Mozambik | 419 km |
7 | Namibia | 233 km |
8 | Botswana | 750 m |
9 | Całkowita długość | 5664 km |
Historia
Pierwotnie tereny dzisiejszej Zambii zamieszkiwali Buszmeni, a od ok. VI wieku zaczął się napływ ludów Bantu. Od XIV do XV wieku pod wpływami państwa Monomotapa. W XIX wieku na terenie Zambii powstały dwa stabilne twory państwowe – państwo Barotse (na zachodzie) i Bemba (na południowym zachodzie). W 1835 w Zambii osiedlił się zuluski lud Nguni. W II połowie XIX wieku tereny Zambii zaczęły być stopniowo penetrowane przez europejskich misjonarzy, handlarzy i odkrywców. Jednym z odkrywców był Brytyjczyk David Livingstone. On jako pierwszy z Europejczyków zobaczył wodospad na rzece Zambezi i nazwał go na cześć królowej Wiktorii. W 1888 Cecil Rhodes uzyskał od miejscowych władców przywileje do eksploatacji złóż mineralnych. Od 1902 Zambia znalazła się pod zarządem Brytyjskiej Kompanii Afryki Południowej, którą kierował Rhodes. W tym czasie rozpoczęła się tam eksploatacja bogatych złóż rud miedzi, a także budowa linii kolejowych dla umożliwienia wywozu surowców. W 1911 roku tereny te zostały przekształcone w brytyjski protektorat o nazwie Rodezja Północna. Od 1924 do uzyskania niepodległości Rodezją Północną administrował rząd brytyjski. W okresie międzywojennym Rodezja Północna stała się największym producentem miedzi na świecie. W trakcie trwania II wojny światowej zaczęły rozwijać się zambijskie ruchy narodowowyzwoleńcze. W 1948 roku utworzona została pierwsza afrykańska organizacja, Kongres Rodezji Północnej która w 1951 przekształciła się w Afrykański Kongres Narodowy Rodezji Północnej. W dziesięcioleciu 1953-1963 Zambia wchodziła w skład Federacji Rodezji i Niasy w której największe wpływy posiadali biali z Rodezji Południowej – mniejszościowe rządy budziły silne niezadowolenie czarnych mieszkańców kraju. W 1959 roku doszło do rozłamu w Afrykańskim Kongresie Narodowym Rodezji Północnej w wyniku którego utworzono radykalniejszą Zjednoczoną Narodową Partię Niepodległości, a na czele ruchu stanął Kenneth Kaunda. Kaunda domagał się przyznania Rodezji Północnej samodzielności i możliwości wystąpienia z Federacji. W 1962 roku odbyły się wybory po których utworzono rząd koalicyjny Zjednoczonej Narodowej Partii Niepodległości która wygrała wybory z mniejszym Afrykańskim Kongresem Narodowym Rodezji Północnej. Premierem rządu koalicyjnego został Kenneth Kaunda[2].
Po rozpadzie Federacji Rodezji i Niasy 31 grudnia 1963 Północna Rodezja uzyskała szeroką autonomię, a 24 października 1964 proklamowano niepodległość. W tym samym roku Zambia została członkiem ONZ, Wspólnoty Narodów i OJA. Rok później Zambia przekształciła się w republikę. Prezydentem Zambii w 1965 roku został dotychczasowy premier Kenneth Kaunda. Do 1972 roku zlikwidował separatystyczne dążenia na terenie dawnego państwa Barotse oraz sektę religijną Lumpa[2]. Rząd od 1969 roku wprowadzał reformy zgodne z koncepcją „filozofii humanizmu” w ramach której Zambia przejęła kontrolę nad towarzystwami gospodarczymi należącymi do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. W polityce zagranicznej Zambia zbliżyła się do Tanzanii i Chin, które wsparły zambijskie programy gospodarcze. Rząd zambijski aktywnie wspierał ruchy narodowowyzwoleńcze, co doprowadziło do konfliktu z Rodezją i apartheidowskim RPA, gdzie rządziły reżimy białej mniejszości, a także z Portugalią, która posiadała swoje kolonie w sąsiednich krajach – Mozambiku oraz Angoli[2]. W 1971 roku Simon Kapwepwe, były wiceprezydent i jeden z liderów Zjednoczonej Narodowej Partii Niepodległości, dołączył do opozycji, zakładając własną Zjednoczoną Partię Postępową. Kapwepwe utworzył koalicję z Afrykańskim Kongresem Narodowym (dawniej Afrykański Kongres Narodowy Rodezji Północnej) i wspólnie występował przeciwko Kaundzie. W 1972 roku rząd dokonał zmian konstytucyjnych, na mocy których Zambia stała się państwem jednopartyjnym. W 1975 roku Zambia wraz z Tanzanią, Mozambikiem i Angolą dołączyła do koalicji państw frontowych Afryki Południowej. Uczestniczyła w mediacjach między namibijskimi niepodległościowcami ze SWPAO a rządem RPA oraz między rządami innych państw afrykańskich a RPA w sprawie sytuacji w Afryce Południowej. W 1976 roku prezydent ogłosił socjalistyczną koncepcję „komunokracji”, będącej rozwinięciem „filozofii humanizmu”. W okresie rządów Kaundy z pomocą Chin zbudowana została linia kolejowa do tanzańskiego portu Dar es Salaam[2].
Od okresu początkowych lat 80. narastał kryzys, którego przyczyną był spadek cen miedzi w latach 70. Spowodował on zwiększenie znaczenia opozycji. W 1990 roku doszło do nieudanego wojskowego zamachu stanu oraz powstał Ruch na rzecz Demokracji Wielopartyjnej. Kaunda przeprowadził demokratyzację kraju, a w grudniu tego samego roku zrezygnował z systemu jednopartyjnego. Rok później przyjął nową konstytucję i zorganizował wolne wybory. W wyborach z 1991 roku wygrała opozycja, a prezydentem został przywódca związkowy Frederick Chiluba z Ruchu na rzecz Demokracji Wielopartyjnej, Kaunda został z kolei liderem opozycji parlamentarnej. W 1996 roku rząd wprowadził nową konstytucję. W tym samym roku Kaunda i większość działaczy opozycyjnych zostali odsunięci od możliwości startowania w wyborach i ponownie zwycięstwo w wyborach parlamentarnych i prezydenckich odniósł Ruch na rzecz Demokracji Wielopartyjnej i Chiluba. UNIP (partia Kaundy) zbojkotowała wybory, nie zgadzając się na wyeliminowanie jej przywódcy z wyborów. Partia stawiała zarzuty nieprawidłowości przy głosowaniu. Prezydent kontynuował swój program neoliberalnych reform i prywatyzacji (w tym kopalń), realizowany w porozumieniu z Międzynarodowym Funduszem Walutowym. Kampania liberalizacji gospodarczej nie przyczyniła się do sukcesów gospodarczych, a sam prezydent Chiluba oskarżany był o korupcję i nadużycia finansowe. W roku 2000 Kaunda zrezygnował z uczestnictwa w polityce, a rok później Chiluba nie wziął udziału w wyborach, co było reakcją na naciski zagraniczne i ze strony opozycji. Nowym prezydentem został Levy Mwanawasa, będący członkiem partii Chiluby[2]. Rozpoczął on kampanię antykorupcyjną, której jednym z celów było postawienie zarzutów byłemu prezydentowi Frederickowi Chilubie, oskarżanemu o nadużycia. W 2006 Mwanawasa uzyskał reelekcję. W 2008 zmarł, a urząd szef państwa na pozostałą część kadencji objął wiceprezydent Rupiah Banda. W wyborach prezydenckich w 2011 przegrał z Michaelem Satą, liderem Frontu Patriotycznego, a więc grupy rozłamowców z Ruchu na rzecz Demokracji Wielopartyjnej[3].
29 października 2014 roku urzędujący prezydent Michael Sata zmarł w wieku 77 lat. Na mocy zambijskiego prawa jego obowiązki do czasu rozpisania nowych wyborów na początku 2015 roku przejął wiceprezydent Guy Scott, długoletni zaufany współpracownik prezydenta. Wydarzenie to wywołało zainteresowanie nie tylko w Afryce, ale i na świecie, gdyż Scott reprezentuje nieliczną w Zambii (na tle sąsiedniej Namibii wręcz znikomą) białą mniejszość i jest on pierwszym od 1994 roku (kiedy urzędowanie zakończył Frederik de Klerk) afrykańskim białym politykiem, który objął najwyższe stanowisko państwowe na Czarnym Lądzie. Wybory wygrał kandydat Frontu Patriotycznego Edgar Lungu[4].
W wyborach prezydenckich w 2021 roku zwyciężył wieloletni rywal Edgara Lungu, Hakainde Hichilema ze Zjednoczonej Partii dla Rozwoju Narodowego[5].
Siły zbrojne
Zambia ze względu na braku dostępu do morza dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi[6]. Uzbrojenie sił lądowych Zambii składało się w 2022 roku m.in. z 75 czołgów, 226 opancerzonych pojazdów bojowych, 42 zestawów artylerii holowanej oraz 50 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych[6]. Zambijskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2022 roku uzbrojenie w postaci m.in. 8 myśliwców, 11 samolotów transportowych, 51 samolotów szkolno-bojowych oraz 27 śmigłowców[6].
Wojska zambijskie w 2022 roku liczyły 16,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 1,0 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2022) zambijskie siły zbrojne stanowią 89. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 251 mln dolarów (USD)[6].
Ustrój polityczny
- Ustrój: republika prezydencka
- Prezydent: Hakainde Hichilema
- Parlament: Zgromadzenie Narodowe (150 deputowanych)
- Główne partie polityczne:
- Front Patriotyczny (Patriotic Front – PF)
- Ruch na rzecz Wielopartyjnej Demokracji (Movement for Multiparty Democracy – MMD)
- Zjednoczona Narodowa Partia Niepodległości (United National Independence Party – UNIP)
- Przynależność do organizacji międzynarodowych:
- ONZ
- Organizacja Jedności Afrykańskiej
- Wspólnota Narodów
- Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej (SADC)
- Wspólny Rynek dla Wschodniej i Południowej Afryki (COMESA)
Podział administracyjny
Terytorium Zambii jest podzielone na 10 prowincji (w nawiasach stolice prowincji):
- Centralna (Kabwe)
- Pasa Miedzionośnego (Ndola)
- Wschodnia (Chipata)
- Luapula (Mansa)
- Lusaka (Lusaka)
- Północna (Kasama)
- Północno-Zachodnia (Solwezi)
- Południowa (Livingstone)
- Zachodnia (Mongu)
- Muczinga (Chinsali)
Gospodarka
Zambia jest ważnym eksporterem rud miedzi. Wpływy z wywozu tego surowca wynoszą 80% wartości dochodów z handlu zagranicznego. W sektorze rolnictwa pracuje 86% ludności czynnej zawodowo, wytwarzając 15% produktu krajowego brutto.
Demografia
Przyrost ludności: 1,52% (2003, dane szacunkowe). Według rzecznika zambijskiego Ministerstwa Zdrowia Kamoto Mbewe, w 2012 oczekiwana długość życia wzrosła z 37 do 43 lat, głównie dzięki postępom w leczeniu gruźlicy[7].
Języki
W użyciu pozostaje przede wszystkim język angielski jako język urzędowy kraju. Poza tym szeroko używane są języki bantu (bemba, nyanja, tonga, lozi), a także inne języki afrykańskie.
Skład etniczny
Grupa etniczna | Język | Liczebność w tys. | Procent ludności |
---|---|---|---|
Bemba | bemba | 4 mln 730 | 26,86% |
Tonga | tonga | 2 mln 349 | 13,34% |
Chewa | czewa | 1 mln 796 | 10,2% |
Lozi | lozi | 1 mln 112 | 6,3% |
Nyiha | nyiha | 730 | 4,15% |
Nsenga | nsenga | 723 | 4,1% |
Lala-Bisa | lala-bisa | 699 | 3,97% |
Lunda (2 grupy) | lunda, bemba | 613 | 3,48% |
Tumbuka | tumbuka | 508 | 2,88% |
Chokwe | chokwe | 110 | 0,62% |
Afrykanerzy | afrikaans | 98 | 0,56% |
Chińczycy | chiński | 49 | 0,28% |
Gudźaratowie | gudźarati | 42 | 0,24% |
Brytyjczycy | angielski | 12 | 0,07% |
Włosi | włoski | 12 | 0,07% |
Największe miasta
Miasto | Prowincja | Liczba mieszkańców (2012 rok) | ||
---|---|---|---|---|
1 | Lusaka | Lusaka | 1 525 578 | |
2 | Kitwe | Pasa Miedzionośnego | 561 524 | |
3 | Ndola | Pasa Miedzionośnego | 517 975 | |
4 | Kabwe | Centralna | 220 784 | |
5 | Chingola | Pasa Miedzionośnego | 182 946 | |
6 | Mufulira | Pasa Miedzionośnego | 143 516 | |
7 | Livingstone | Południowa | 141 195 | |
8 | Luanshya | Pasa Miedzionośnego | 134 180 | |
9 | Kasama | Północna | 120 041 | |
10 | Chipata | Wschodnia | 117 839 | |
11 | Kalulushi | Pasa Miedzionośnego | 113 503 | |
12 | Mazabuka | Południowa | 109 191 | |
13 | Mongu | Zachodnia | 78 258 | |
14 | Chililabombwe | Pasa Miedzionośnego | 75 171 | |
15 | Kapiri Mposhi | Centralna | 65 182 |
Religia
Według szacunków Zambijskiego Urzędu Statystycznego (ZamStats) 95,5% ludności kraju to chrześcijanie. Spośród nich 75,3% identyfikuje się jako protestanci, a 20,2% jako katolicy. Do grup protestanckich z największą liczbą wyznawców należą Kościół Anglikański, kościoły ewangelikalne i grupy zielonoświątkowe. 2,7% populacji to muzułmanie (głównie migranci), z mniejszą liczbą hindusów, bahaistów, buddystów, żydów i sikhów[9]. Raport Operation World z 2010 roku, wymienił wśród największych związków wyznaniowych także Kościół Nowoapostolski, Zjednoczony Kościół Zambii i Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, jednak dając anglikanom zaledwie 1%[10]. Społeczności bahaistów i świadków Jehowy mimo, że są niewielkie należą do największych na świecie[11].
Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA[12]:
- chrześcijaństwo – 85,5%:
- protestanci – 34,3%
- katolicy – 32,6%
- niezależne kościoły – 16,3%
- animizm – 11,2%
- bahaizm – 1,84%
- islam – 1,07%
- brak religii – 0,18%
- inne religie – 0,24%.
Przypisy
- ↑ a b c d e Dane dotyczące PKB Międzynarodowego Funduszu Walutowego za rok 2012: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2018. [dostęp 2018-05-22]. (ang.).
- ↑ a b c d e Zambia. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2015-07-03] .
- ↑ Michael Sata: Zambia’s ‘King Cobra’ finally strikes, BBC News, 23 września 2011 [dostęp 2011-09-29] (ang.).
- ↑ Index Lo-Ly. rulers.org, 29 stycznia 2015. [dostęp 2014-11-18]. (pol.).
- ↑ Hakainde Hichilema: Zambia's new president inspires African opposition leaders. s. bbc.com. [dostęp 2021-08-24]. (ang.).
- ↑ a b c d 2022 Zambia Military Strength, www.globalfirepower.com [dostęp 2022-02-21] .
- ↑ Zambia’s life expectancy up from 37 to 43. Lusaka Times, 2012-01-05. [dostęp 2012-01-11]. (ang.).
- ↑ Country: Namibia – People Groups. Joshua Project, 2018. [dostęp 2018-06-30]. (ang.).
- ↑ Zambia, United States Department of State [dostęp 2022-09-11] (ang.).
- ↑ Zambia, Operation World, 2010, 2010 .
- ↑ Mark Juergensmeyer , Wade Clark Roof , Encyclopedia of Global Religion, str. 1399, SAGE, 2012, ISBN 978-0-7619-2729-7 [dostęp 2022-09-11] (ang.).
- ↑ National Profiles, www.thearda.com [dostęp 2022-09-11] .
Linki zewnętrzne
- Oficjalna strona prezydenta Zambii. statehouse.gov.zm. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-06-19)]. (ang.).
- Oficjalna strona parlamentu Zambii (ang.)
- PKB Zambii (ang.)
Media użyte na tej stronie
The national flag of the Democratic Republic of the Congo. Created according to the 2006 constitution : Son emblème est le drapeau bleu ciel, orné d’une étoile jaune dans le coin supérieur gauche et traversé en biais d’une bande rouge finement encadrée de jaune. (Its symbol is a sky blue flag, decorated with a yellow star in the upper left corner and crossed in the diagonal by a red strip with thin yellow borders) It seems to be identical, except for a lighter field hue, to the 1966–1971 flag.
Flag of Namibia
Autor: Martin23230, Licencja: CC BY-SA 3.0
Orthographic map of Africa
Map of World Trade Organization members and observers.
Autor: Florence Devoaurd, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zambian rural village. Women smallholders
Zambia National Anthem
Tribal and linguistic map of Zambia - date unknown
Coat of arms of Zambia
Autor: Dr. Ferdinand Groeger, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Lusaka downtown, Zambia (leftmost: Findeco House). Camera is pointing south-southwest.
Map of Zambia