Zamek w Ciechanowie

Zamek w Ciechanowie
Symbol zabytku nr rej. A-81 z 6 sierpnia 1959[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Ciechanów

Styl architektoniczny

gotyk

Rozpoczęcie budowy

1399

Ukończenie budowy

1429

Położenie na mapie Ciechanowa
Mapa konturowa Ciechanowa, blisko centrum u góry znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Ciechanowie”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, u góry nieco na lewo znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Ciechanowie”
Położenie na mapie powiatu ciechanowskiego
Mapa konturowa powiatu ciechanowskiego, w centrum znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Ciechanowie”
Ziemia52°53′05″N 20°37′10″E/52,884722 20,619444
Strona internetowa

Zamek w Ciechanowiezamek zbudowany na przełomie XIV i XV wieku przez księcia mazowieckiego Janusza I Starszego, należał do starostwa ciechanowskiego w 1617 roku[2], od połowy XVII wieku w stanie ruiny.

Historia

Zamek ciechanowski został wzniesiony w latach 1399–1429[3]. Badania dendrochronologiczne pali użytych do wzmocnienia fundamentów warowni wskazały na ich pochodzenie z drzew ściętych późną jesienią 1399 r. lub wczesną zimą 1399/1400[3]. Najstarsze wzmianki o warowni pochodzą z roku 1429, kiedy to jego architekt – mistrz Niklos przedstawił księciu Januszowi I rachunki budowlane dotyczące prac przy wznoszeniu twierdzy. Warownia od początku swojego istnienia była wielokrotnie modernizowana i rozbudowywana. Wyniesienie murów i wież do obecnej wysokości nastąpiło na przełomie XV i XVI wieku[4]. Zamek oprócz funkcji obronnej, spełniał także funkcję rezydencjonalną. Znajdował się tu m.in. skarbiec księcia Janusza II oraz kaplica książęca pw. św. Stanisława[5].

Zamek od strony rzeki Łydyni

Po śmierci ostatniego księcia mazowieckiego Janusza III, zamek został ofiarowany w posagu królowej Bonie, żonie Zygmunta Starego. W 1549 r. przeprowadzono na zamku kolejne prace budowlane, tym razem z przeznaczeniem na rezydencję królowej Bony, wtedy też wykonano najstarszy znany opis warowni. Największych zniszczeń zamek doznał w okresie potopu szwedzkiego oraz 1708 r. w czasie wojny północnej. Po III rozbiorze Ciechanów wraz z zamkiem przypadł Prusom, nastąpiła rozbiórka resztek zabudowań wewnętrznych oraz północno-wschodniego narożnika murów. Od 1818 r. ruiny zamku stały się własnością rodu Krasińskich. Na początku XX wieku przeprowadzono (staraniem Adama i Edwarda Krasińskich, prezesujących Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości) pierwsze poważne prace remontowe – dokonano rekonstrukcji bramy zachodniej, odbudowano północno-wschodni narożnik murów, zaplombowano pęknięcia. Zamek przekazano w użytkowanie miejscowej straży ogniowej – m.in. wzniesiono drewnianą wieżyczkę do celów ćwiczeniowych, tzw. wspinalnię.

Żydzi prowadzeni na zamek przez okupantów niemieckich

W czasie II wojny światowej i okupacji niemieckiej zamkowy dziedziniec stał się miejscem koncentracji miejscowej ludności celem jej systematycznego wysiedlania, a także przeprowadzania pokazowych egzekucji. Jedno z takich wydarzeń, z 17 grudnia 1942 r., upamiętnia kamień na dziedzińcu, pod zachodnim murem. Stracono wówczas, poprzez powieszenie, czterech żołnierzy Armii Krajowej. Bohaterem tych wydarzeń był Roman Konwerski, który odmówił pełnienia roli kata, za co również został przez Niemców zamordowany. Po wojnie na zamku prowadzono liczne badania architektoniczne i archeologiczne. W latach 1979-86 przeprowadzono częściową restaurację warowni – nadbudowano mury i wieżę zachodnią, odsłonięto przyziemie części mieszkalnej (tzw. Domu Dużego) oraz zrekonstruowano jedną z gotyckich piwnic.

Obecnie właścicielem zamku jest Marszałek Województwa Mazowieckiego, a zarządcą Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie.

Architektura

Zamek i jego otoczenie w latach 70.

Zamek zbudowano na bagnistym terenie. Mury o wysokości 10 m stanowią prostokąt. W narożnikach znajdują się dwie okrągłe wieże. Założenie obronne powstało na bagnach, na prawym brzegu rzeki Łydyni. Aby zamek zachował stabilność, w bagnistym podłożu przed rozpoczęciem budowy, zatopiono masę żwiru i cegieł oraz setki dębowych pni. Masywna, ceglana twierdza ma kształt regularnego czworoboku (48 na 57 metrów) z dwiema potężnymi wieżami od strony rzeki (zachodnią, zwaną arsenałem i wschodnią, zwaną więzienną). Pierwotnie wjazd na zamek prowadził od strony południowej bezpośrednio pomostem z miasta[6].

Usytuowane w południowych narożach zamku wieże osłaniały podejście do bramy. Pierwotnie miały one tę samą wysokość, co mury obwodowe. Dostęp do nich prowadził prosto z chodników straży, znajdujących się po wewnętrznej stronie murów obronnych. W północnej części dziedzińca stał pałac książęcy (Dom Duży) - budynek o dwu kondygnacjach, z czterema pomieszczeniami na każdym poziomie. Jego przyziemia zajmowały kuchnia i spiżarnia, a na piętrze mieściły się sale reprezentacyjne.

W kolejnych fazach rozbudowy warowni podwyższono obie wieże oraz dobudowano piętro pałacu, na którym umieszczono kaplicę św. Stanisława i sypialnię. Funkcje gospodarcze przejęły wtedy drewniane budynki, rozlokowane wzdłuż wschodniej i południowej kurtyny murów. Pierwotną bramę wjazdową w obręb murów przeniesiono ze strony południowej na stronę zachodnią[6]. Samą bramę poprzedzało przedbramie w formie niewielkiego ryzalitu. Znajdował się tam mechanizm do opuszczania zwodzonego mostu, a na jego piętrze usytuowany był pokoik dla odźwiernego.

Społeczność

Wystawa broni na zamku

Od 2004 roku obok zamku w Ciechanowie istnieje Chorągiew Rycerstwa Ziemi Ciechanowskiej, grupa rekonstruująca stan rycerski wczesnego XV wieku[7].

Kontrowersje wokół rewitalizacji

Istnieją dwa sprzeczne projekty:

  1. rekonstrukcji – odbudowy części mieszkalnej – tzw. Domu Dużego zamku w Ciechanowie.
  2. projekt "rewitalizacji" – wykorzystania zabytku jako tła dla budowy współczesnej żelbetowo-przeszklonej konstrukcji architektonicznej.

1. projekt rekonstrukcji zamku, oparty na tradycji mazowieckiego budownictwa gotyckiego, opracowany został przez zespół konserwatorów i architektów z Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem dr Marii Ludwiki Lewickiej[8] na podstawie istniejącej historycznej inwentaryzacji zamku z XVI w.[9]. Co jest jednak nie zgodne z postanowieniami Karty Weneckiej, gdzie zapisano, że "Wszystkie nowo dodane elementy zabytkowego budynku powinny być rozróżnialne od oryginalnych".

2. "rewitalizacja[10]" zamku – projekt modernistyczny wpasowujący w zabytkowe mury zamku nowoczesną konstrukcję żelbetową, przeszkloną[11] o funkcji pawilonu wystawowego w miejscu Domu Dużego[12][13] "śmiało wkomponowujący w zabytkowe historyczne mury współczesną przeszkloną część muzealno-edukacyjną."[14], opracowany w pracowni architektonicznej dra Marka Kleczkowskiego, budzącą kontrowersje[15] ingerencją nowoczesną budowlą w zabytkową substancję zamku, prowadzący do unicestwienia zamku jako zabytku średniowiecznego, lecz popierany przez obecnego zarządcę zabytku[16] oraz władze lokalne, przypominający inne decyzje o „rewitalizacji” obiektów zabytkowych w XX w.: m.in. podobną ingerencję żelbetowo-przeszklonej konstrukcji w substancję zabytkową zastosowaną na zamku w Limerick w Irlandii, wstawki nowoczesnej architektury w zabytkowym zespole starówki Lubeki, budowę szkoły w (w latach 30. XX w.) i dobudowę nowoczesnej sali gimnastycznej (1998) na terenie dziedzińca zamkowego w Szydłowie[17] lub rozebranie w latach 50. starówki w Malborku i budowę na jej miejscu nowoczesnego osiedla mieszkaniowego. Zwolennikiem rewitalizacji jest Wiesław Gruszkowski, który podkreślił, że obecna rewitalizacja zamku w Ciechanowie jest zgodna z zasadami Karty Weneckiej a nowy budynek „nie udaje” zabytkowego[18].

Efekty rewitalizacji i jej konsekwencje

Wybudowany w czasie rewitalizacji pawilon w miejscu tzw. Domu Małego

W wyniku długotrwałego sporu wokół rewitalizacji zamku[15], ostatecznie zrealizowano jedynie nowoczesny pawilon w miejscu tzw. Domu Małego (pomiędzy wieżami) oraz toalety pod wschodnią częścią dziedzińca. Zerwano przy tym oryginalny, późnogotycki, dekoracyjnie kładziony bruk[19] i nie odtworzono go, ze względu na podwyższenie poziomu części dziedzińca zajmowanego przez nowoczesną zabudowę. W wyniku znaczącej ingerencji w kształt zabytku, zamek w Ciechanowie nie został wpisany na listę pomników historii, chociaż miał na to szanse (np. w ramach akcji "100 Pomników Historii na 100-lecie odzyskania niepodległości")[20].

Wirtualne media

W 2022 roku muzeum udostępniło możliwość zwiedzania zamku w formacie wirtualnego spaceru[21][22].

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo mazowieckie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021 [dostęp 2012-12-06].
  2. Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku. Cz. 1 1617-1620, wydała Alina Wawrzyńczyk, Wrocław 1968, s. 46.
  3. a b Zbigniew Miecznikowski, Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie w 2008 r., [w:] Marek Janusz Piotrowski (red.), Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie - nowe spojrzenie. Materiały z konferencji naukowej, Ciechanów 10.10.2016, s. 41., wyd. Wydanie I, Ciechanów, s. 41, ISBN 978-83-61936-18-3, OCLC 1048659489 [dostęp 2019-02-19].
  4. Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska, Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X. Dawne województwo mazowieckie, z. 1. Ciechanów i okolice, Warszawa 1977.
  5. Wojciech Górczyk, Ciechanów – zarys dziejów do XV w. „Kultura i Historia” 19/2011 Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie ISSN 1642-9826 [1]
  6. a b Maria M. Lewicka, Konserwatorski problem „rewaloryzacji” zamku w Ciechanowie, s. 5.
  7. Rycerze z Ciechanowa. [dostęp 2013-04-04].
  8. wizualizacji projektu opartego na widoku zamku w Ciechanowie w XVI w. opracowany przez zespół konserwatorów i architektów z Politechniki Warszawskiej pod kierunkiem dr Marii Ludwiki Lewickiej (pol.). [dostęp 2009-03-23].
  9. Marek Piotrowski za: Ewa Blankiewicz: Czy zamek (w Ciechanowie) ma szansę ożyć? (pol.). Gazeta samorządu miasta Ciechanów luty 2008. [dostęp 2009-03-23].
  10. niemająca nic wspólnego z rekonstrukcją zabytku, co przeciwnicy projektu rozumieją jako dewastację przez wykorzystanie zabytku jako tła dla współczesnej kompozycji architektonicznej zaś zwolennicy sądzą, że należy się stosować do zapisów Karty Weneckiej, że "Nie powinno się przeprowadzać rekonstrukcji zabytku – należy uszanować oryginalną substancję konstrukcji oraz materiały". zob. Ewa Blankiewicz: Czy zamek (w Ciechanowie) ma szansę ożyć? (pol.). Gazeta samorządu miasta Ciechanów luty 2008. [dostęp 2009-03-23].
  11. REWITALIZACJA ZAMKU GOTYCKIEGO W CIECHANOWIE (projet modernistyczny) (pol.). [dostęp 2009-03-23].
  12. wizualizacja projektu modernistycznego i dyskusja. [dostęp 2009-03-23].
  13. wizualizacja modernistycznego projektu "rewitalizacji" zamku w Ciechanowie (pol.). strona muzeum w Ciechanowie. [dostęp 2009-03-23].
  14. artykuł sugeruje, że jedyna możliwość zabezpieczenia zabytku, ew. rekonstrukcji domu wielkiego zamku to "rewitalizacja" polegająca na ingerencji nowoczesną architekturą w zabytkową substancję zamku (projekt modernistyczny) oraz brak realizacji tej koncepcji uniemożliwia prowadzenie bieżących prac konserwatorskich w celu zabezpieczenia istniejącego stanu zabytku, np. bieżącego remontu pokrycia dachowego w basztach czy wykonania instalacji m.in. grzewczej w aktualnie eksploatowanych pomieszczeniach wystawowych zamku, za: Ewa Blankiewicz: Czy zamek (w Ciechanowie) ma szansę ożyć? (pol.). Gazeta samorządu miasta Ciechanów luty 2008. [dostęp 2009-03-23].
  15. a b Grzegorz Kęsik, Spór o rewitalizację zamku w Ciechanowie, Ciechanów: [s.n.], 2011, ISBN 978-83-933863-0-7, OCLC 803468429 [dostęp 2019-02-19].
  16. "Polskie zamki gotyckie albo zostały kompletnie przebudowane, albo w większości zniszczone tak, że zostały po nich zaledwie resztki nienadające się do odbudowy. Tylko zamek ciechanowski ocalał w 60-70 procentach i można realnie myśleć o przywróceniu mu dawnej świetności, stąd wyjątkowa ranga tego obiektu jako materialnego pomnika polskiej kultury. Niestety, zrozumieć tego nie chce Muzeum Szlachty Mazowieckiej, dysponent i gospodarz zamku, które pomimo masy protestów nie tylko z Polski i wprost miażdżącej opinii na temat projektu Kleczkowskiego (który przewiduje budowę w obrębie średniowiecznych murów dwóch wielkich pawilonów ze szkła i betonu, które mogą być postawione w dowolnym miejscu i pełnić dowolną funkcję, ale nie mają nic wspólnego z samym historycznym obiektem), wyrażonej przez Główną Komisję Konserwatorską i Polski Narodowy Komitet ICOMOS, zaskarżyło decyzje ministra Merty przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym. Muzeum za wszelką cenę od dwóch lat stara się przeforsować projekt dr. Kleczkowskiego, a przecież realizacja takiej "rewitalizacji" unicestwi ciechanowski zamek jako zamek, degradując jego mury do zaledwie tła dla zupełnie nowej kreacji. Niestety, sąd z powodu rażących błędów formalnoprawnych służb konserwatorskich, a nie z przyczyn merytorycznych przyznał jak na razie rację stronie skarżącej. – Sprawa nieoczekiwanie przybrała wręcz dramatyczny obrót i zaczęło wyglądać na to, że mimo jednoznacznych opinii największych w Polsce specjalistów z zakresu ochrony zabytków i czołowych polskich architektów miary prof. Marka Budzyńskiego dojdzie do rewitalizacji i polska kultura utraci jeden z najcenniejszych zabytków. Mamy odpowiednią sejmową komisję, która powinna chyba w tej sprawie wysłać właściwą petycję do prezydenta i premiera. Sprawa jest dla polskiej kultury najwyższej rangi, a bierność przyniesie tylko nieodwracalne straty, których następne pokolenia nigdy nam nie wybaczą – podkreśla Waldemar Rekść z gdańskiego oddziału Towarzystwa Opieki nad Zabytkami." za: Piotr Czartoryski-Sziler: Kto uratuje zamek? (pol.). Nasz Dziennik. [dostęp 2009-03-24].
  17. "Kolejnym nie do końca przemyślanym posunięciem było wzniesienie w latach 30. XX wieku we wschodniej części dziedzińca zamkowego budynku szkolnego. W roku 1998 dobudowano do niego kolejny budynek oraz salę gimnastyczną za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (!?)." za: Szydłów (pol.). Zamki w Polsce. [dostęp 2009-03-23].
  18. "To musi być budynek o dobrej architekturze i taką zaproponowali nam projektanci, bez niepotrzebnych dodatków, pasująca doskonale do części gotyckiej. Jakby w zgodzie z tą wykładnią, autorzy projektu proponują budynek, który nikogo nie wprowadza w błąd. Nie udaje, że jest budynkiem gotyckim. Ich zdaniem inne rozwiązanie byłoby fatalne". REWITALIZACJA ZAMKU CIECHANOWSKIEGO (pol.). Tygodnik Ciechanowski. [dostęp 2017-10-03].
  19. Ryszard Małowiecki, Problem bramy południowej zamku w Ciechanowie, "Studia Mazowieckie", rok II/VIII, nr 1/2006, s. 146.
  20. Wojciech Przybyszewski (w rozmowie z prof. Jakubem Lewickim, Mazowieckim WKZ), Moim celem jest profesjonalna konserwacja zabytków, "Spotkania z Zabytkami", nr 1-2/2018, s. 5
  21. 2022-03-17: Zamek Książąt Mazowieckich można zwiedzić bez wychodzenia z domu (pol.). warszawa.tvp.pl. [dostęp 2022-08-19].
  22. Wirtualny spacer (pol.). my.matterport.com. [dostęp 2022-08-19].

Bibliografia

  • Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm: Leksykon zamków w Polsce, Warszawa, Arkady, 2012, ISBN 978-83-213-4158-3
  • Grzegorz Kęsik, Spór o rewitalizację zamku w Ciechanowie, Ciechanów 2011, ISBN 978-83-933863-0-7, OCLC 803468429.
  • Robert Kunkel, Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2006, ISBN 83-7181-390-2, ISBN 978-83-7181-390-0, OCLC 830821279.
  • Agnieszka Sypek, Robert Sypek: Zamki i warownie ziemi mazowieckiej. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2002, s. 90-95. ISBN 83-88542-34-6.
  • Ratownicze prace archeologiczne prowadzone na zamku w Ciechanowie w 2003 r., [w:] Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie, wczoraj — dziś — jutro, Ciechanowskie Studia Muzealne, t. IV, Ciechanów 2006

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Legenda zamek.svg
Symbol zamku do legendy mapy
Deportacja Żydów z Ciechanowa.jpg
Deportacja Żydów z Ciechanowa
Ciech200 DSC0468.JPG
Autor: Wistula, Licencja: CC BY 3.0
Ciechanow castle museum
Ciechanów, zamek książąt mazowieckich.jpg
Autor: 1bumer, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zamek książąt mazowieckich
Ciechanów location map.svg
Autor: PółCzłowiek-półInfobox, Licencja: ODbL
Mapa Ciechanowa(Polska)
Ciechanow Castle 2020 (1).jpg
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie.
Powiat ciechanowski location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu ciechanowskiego, Polska