Zbrodnia w Gardelegen

Stodoła, miejsce zbrodni

Zbrodnia w Gardelegen – masakra więźniów obozów koncentracyjnych dokonana przez formacje SS i Luftwaffe pod koniec II wojny światowej.

13 kwietnia 1945 roku, na terenie majątku ziemskiego Isenschnibbe, w pobliżu północnoniemieckiego miasta Gardelegen, niemieccy strażnicy zamknęli 1016 więźniów, których gnano z ewakuowanych obozów Mittelbau-Dora i Hannover-Stöcken, w wielkiej, murowanej stodole, którą następnie podpalili. Większość więźniów spłonęła żywcem; do próbujących uciekać strzelano. Zbrodnię wykryto dwa dni później, gdy teren ten został zajęty przez żołnierzy 102 Dywizji United States Army. Jedenastu więźniów odnaleziono żywych – 7 Polaków, 3 Rosjan i 1 Francuza. Zeznania ocaleńców zostały zebrane i opublikowane przez Melchiora Wańkowicza w 1969, w książce „Od Stołpców po Kair”.

Przebieg masakry

Amerykanie oglądają ciała więźniów

Do wykrycia tej zbrodni doszło przez przypadek. 14 kwietnia 1945 roku został ujęty przez Niemców łącznikowy oficer amerykański, porucznik Emerson Hunt, który zmierzał z dowództwa 102 Dywizji Piechoty Ozark do 701. batalionu czołgów. Oficer ten przekonał obrońców Gardelegen, że do miasta zbliżają się amerykańskie czołgi, co zmusiło niemieckiego komendanta do kapitulacji. W ten sposób Amerykanie przybyli na miejsce, zanim Niemcy zdołali pogrzebać ciała wszystkich ofiar[1].

W dniach 3–4 kwietnia, na wieść o oddziałach US Army forsujących Ren i wkraczających do Niemiec, komendantura SS obozu koncentracyjnego Mittelbau-Dora wydała rozkaz ewakuacji więźniów obozu głównego i licznych podobozów transportem kolejowym lub pieszo do bardziej oddalonych obozów: Bergen-Belsen, Sachsenhausen, czy Neuengamme[1].

W ciągu kilku dni około 3000 więźniów z obozów Mittelbau-Dora i podobozu Neuengamme przybyło do Gardelegen, gdzie musieli opuścić wagony, ponieważ torowiska zostały zniszczone przez lotnictwo alianckie i dalszy transport kolejowy był niemożliwy. SS-mani, których było niewielu w stosunku do liczby więźniów, otrzymali wsparcie w postaci miejscowych strażaków, żołnierzy Luftwaffe, starszych wiekiem volkssturmistów i nastolatków z Hitlerjugend, którzy mieli pilnować więźniów[2].

13 kwietnia ponad tysiąc więźniów, w większości chorych i niezdolnych do dalszego marszu, wypędzono z Gardelegen i zagnano do wielkiej murowanej stodoły należącej do majątku Isenschnibbe. Następnie strażnicy zabarykadowali wrota i podpalili oblaną benzyną słomę. Więźniów, którzy usiłowali gasić pożar lub uciekać przed ogniem robiąc podkopy pod ścianami, zabijano strzelając z broni palnej i panzerfaustów; do stodoły wrzucano też granaty. Następnego dnia SS-mani i ich pomocnicy wrócili z zamiarem zatarcia śladów zbrodni. Planowali zabicie ewentualnie ocalonych, spalenie resztek ciał i stodoły. Na przeszkodzie stanęły szybkie postępy żołnierzy 102 DP[2].

14 kwietnia Amerykanie wkroczyli do Gardelegen, a dzień później odkryli ślady masakry. W ciągle jeszcze tlącej się stodole i wykopanych w pobliżu rowach znaleźli zwłoki 1016 więźniów. Podczas ekshumacji okazało się, że stan w jakim znajdują się zwłoki, uniemożliwia zidentyfikowanie większości zamordowanych. Alianci ustalili nazwiska zaledwie czterech osób, a na 301 krzyżach umieścili numery obozowe. Udało się im ponadto rozpoznać narodowość 186 ofiar. Większość z nich stanowili Polacy, ale było też sporo Rosjan i Francuzów oraz jeden Meksykanin.[3]Udało im się także przesłuchać kilku więźniów, którzy przeżyli pożar i ostrzał. Przybyli wkrótce korespondenci wojenni sporządzili dokumentację fotograficzną, a 19 kwietnia informacje o masakrze w Gardelegen zaczęły pojawiać się w mediach całego wolnego świata. Tego właśnie dnia zarówno New York Times, jak i Washington Post zamieściły artykuły o masakrze, cytując wypowiedź jednego z amerykańskich żołnierzy:

Nigdy dotąd nie byłem pewien o co właściwie walczę. Zawsze mogłem powiedzieć, że takie historie to propaganda, ale teraz wiem że to nieprawda. Tu leżą ciała; wszyscy ci ludzie są martwi[1].

21 kwietnia amerykański komendant miasta nakazał 200-300 mężczyznom z Gardelegen wykopanie grobów i godne pochowanie zamordowanych. W ciągu następnych pięciu dni niemieccy cywile wydobyli 586 zwłok z rowów i 430 ze stodoły, składając każde ciało w osobnym grobie. 25 kwietnia żołnierze 102 DP oddali honory ofiarom i ustawili tablicę ze stosownym napisem, a pułkownik George Lynch wygłosił pod adresem mieszkańców Gardelegen następujące oświadczenie:

Wmawiano wam, że niemieckie zbrodnie wojenne to wymysł alianckiej propagandy. Teraz sami widzicie. Niektórzy będą mówić, że to dzieło nazistów, inni wskazywać będą na Gestapo. Nieprawda. Odpowiedzialność ponoszą wszyscy Niemcy... Wasza tak zwana rasa panów pokazała, że panować może tylko w zbrodniach, okrucieństwach i sadyzmie. Sami pozbawiliście się szacunku cywilizowanego świata[1].

Śledztwo

Erhard Brauny

Śledztwo mające wykrycie sprawców masakry prowadził podpułkownik Edward E. Cruise z wydziału zbrodni wojennych prokuratury 9 Armii. Jego raport, jak również inne dokumenty dotyczące tej sprawy, znajdują się w archiwach US Army, teczka nr 000-12-242[4].

SS-Untersturmführer Erhard Brauny, dowódca transportu więźniów ewakuowanych z obozu koncentracyjnego Mittelbau-Dora, który był obecny w Gardelegen, w roku 1947 został postawiony przed amerykańskim trybunałem wojskowym i skazany na dożywocie. Zmarł w więzieniu w 1950 roku.

Upamiętnienie

Miejsce masakry jest obecnie cmentarzem i miejscem pamięci narodowej (Gedenkstätte Feldscheune Isenschnibbe Gardelegen), w latach 1952 i 1971 przebudowywanym przez władze ówczesnej Niemieckiej Republiki Demokratycznej.

Napis na tablicy umieszczonej w roku 1945 przez Amerykanów głosi:

Cmentarz Wojenny
Gardelegen
Tu spoczywa 1016 alianckich więźniów
zamordowanych przez ich strażników.
Zostali pochowani przez mieszkańców
Gardelegen, na których spoczywa
odpowiedzialność za utrzymanie
grobów tych nieszczęsnych tak długo,
jak długo pamięć przetrwa w sercach
ludzi miłujących pokój
na całym świecie.
Ustanowiony pod nadzorem
102 DP, United States Army.
Akty wandalizmu będą surowo karane
zgodnie z prawem administracji wojskowej.
Generał major Frank A. Keating
US Army. Dowódca

Po wojnie miejscowość Gardelegen znalazła się w radzieckiej strefie okupacyjnej. W roku 1951 amerykańską tablicę usunięto, zastępując ją rok później „antyimperialistycznym” napisem wykonanym na zlecenie władz NRD. Pierwotną (wraz z tłumaczeniami na języki niemiecki, francuski i polski) odtworzono po zjednoczeniu Niemiec[5].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d Gardelegen massacre.
  2. ↑ a b Stiftung für die ermordeten Juden Europas.
  3. ↑ Joachim Neander, „Gardelegen 1945. Koniec transportu więźniów z obozu koncentracyjnego Mittelbau”, 1945.
  4. ↑ Haarseim, 2012, s. 84.
  5. ↑ Miejsce pamięci Gardelegen.

Bibliografia

  • Daniel Blatman: Die Todesmärsche 1944/45. Das letzte Kapitel des nationalsozialistischen Massenmords. Reinbek 2011, ISBN 978-3-498-02127-6.
  • Andreas Froese-Karow: „Gedenken gestalten.“ Das neue Besucher- und Dokumentationszentrum der Gedenkstätte Feldscheune Isenschnibbe Gardelegen, in: Gedenkstättenrundbrief Nr. 183 (2016), S. 35–43.
  • Diana Gring: Das Massaker von Gardelegen. Ansätze zur Spezifizierung von Todesmärschen am Beispiel Gardelegen. In: Detlef Garbe, Carmen Lange (Hrsg.): Häftlinge zwischen Vernichtung und Befreiung. Bremen 2005, ISBN 3-86108-799-5, S. 155–168.
  • Diana Gring: Die Todesmärsche und das Massaker von Gardelegen – NS-Verbrechen in der Endphase des Zweiten Weltkrieges, Gardelegen 1993.
  • Diana Gring: "Man kann sich nicht vorstellen, daß die Nacht jemals ein Ende hat": Das Massaker von Gardelegen im April 1945, in: Detlef Garbe, Carmen Lange, Carmen (Hrsg.): Häftlinge zwischen Vernichtung und Befreiung. Die Auflösung des KZ Neuengamme und seiner Außenlager durch die SS im Frühjahr 1945, Bremen 2005, ISBN 3-86108-799-5, S. 52–56, digital abrufbar (PDF;47 kB).
  • Torsten Haarseim: Gardelegen Holocaust historischer Roman. Bersdorf: Winterwork Verlag, 2012. ISBN 978-3-86468-400-5.
  • Thomas Irmer: Neue Quellen zur Geschichte des Massakers von Gardelegen, in: Gedenkstättenrundbrief 156 (2010), S. 14–19.
  • Ulrich Kalmbach, Jürgen M. Pietsch: Zwischen Vergessen und Erinnerung. Stätten des Gedenkens im Altmarkkreis Salzwedel, Delitzsch 2001.
  • Landeszentrale für politische Bildung Sachsen-Anhalt (Hg). Verortet. Erinnern und Gedenken in Sachsen-Anhalt. Magdeburg 2004.
  • Joachim Neander: Gardelegen 1945. Das Ende der Häftlingstransporte aus dem Konzentrationslager "Mittelbau", Magdeburg 1998.
  • Ingolf Seidel: Gedenkstätte Feldscheune Isenschnibbe - Ausbau mit Hindernissen, LaG-Magazin, Sonderausgabe vom 15. März 2017.
  • Jennifer Weakley. A Soldier’s Story on Nazi Evil. „Effingham Daily News”, 1 maja 1999. 

Linki zewnętrzne


Media użyte na tej stronie

Gardelegen Massacre, Soldiers in barn viewing bodies, Charles Overstreet.jpg
Autor: IMLS Digital Collections & Content, Licencja: CC BY 2.0

Description: On Friday, April 13, 1945 in preparation of their imminent surrender to U.S. troops; German SS troops, under the orders of a local Nazi official, slaughtered over 1,000 religious, political, and military prisoners of war in an attempt to hide their existence. The prisoners were led into a large masonery shed, in which gasoline soaked straw had been placed on the floor. Using phosphorus grenades the straw was set ablaze. Prisoners who tried to escape the burning barn were shot, the rest died in the fire. The German troops attempted to hide the bodies in a mass grave, but had managed to bury only 700 bodies before the area was taken over by U.S. forces. What the U.S. troops found was horrific. Over 300 bodies were discovered in the barn. One of the U.S. soldiers, Corporal Charles Overstreet was the photographer and radioman for the Headquarters Radio Unit of the 252nd Field Artillery Battalion during World War II and used his camera to record the evil deed. He was also there to hear the tale told by one of the handful of survivors. This man fell down while trying to escape and was covered by the bodies of his fellow prisoners as they were gunned down. He stayed where he was and played dead, even when the Germans returned and asked if anyone needed help. Those survivors that moved or responded were shot. He was still under the pile of corpses when U.S. soldiers arrived. Mr. Overstreet has used these and other photographs he took during the war to educate people about what occurred. For more information about the Gardelegen Massacre go to these websites: www.holocaustforgotten.com/Gardelegen.htm and www.102ndinfantrydivision.homestead.com/Gardelegen1.htm

Creator: Charles Overstreet

View source image

Charles and Katie Overstreet have generously allowed the Flora Public Library to borrow their collection for digitization.

Part of Charles Overstreet Collection, Flora Public Library

Brought to you by IMLS Digital Collections and Content

Unrestricted access; use with attribution.
Erhard Brauny.jpg
Haftbogenfoto des Angeklagten Erhard Richard Brauny (17.10.1913 in Glauchau/Sachsen - 16.06.1950 in Landsberg), SS-Hauptscharführer; ab 1937 im KZ Sachsenburg, ab 1938 im KZ Buchenwald tätig; August 1943 - November 1944 Rapportführer im KZ Mittelbau-Dora; ab November 1944 Lagerführer im Außenlager Rottleberode des Konzentrationslagers Mittelbau-Dora, im Dachauer Dora-Prozess ("Case No. 000-50-37 Dora") am 30.12.1947 zu lebenslanger Haft verurteilt; im Lazarett des Gefängnisses Landsberg verstorben.
Gardelegen Barn.jpg
The barn used in the Gardelegen massacre