Zgorzelec

Zgorzelec

miasto i gmina
Panorama centrum miasta z osiedlem Konarskiego w tle
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	zgorzelecki
Data założenia	X wiek
Prawa miejskie	1303
Burmistrz	Rafał Gronicz
Powierzchnia	15,88 km²
Populacja (30.06.2020) • liczba ludności • gęstość	30 047[1] 1903,7 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 75
Kod pocztowy	59-900 do 59-903
Tablice rejestracyjne	DZG
Położenie na mapie powiatu zgorzeleckiego Zgorzelec
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Zgorzelec
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Zgorzelec
51°09′01″N 15°00′31″E/51,150278 15,008611
TERC (TERYT)	0225021
SIMC	0936546
Urząd miejski ul. Domańskiego 7 59-900 Zgorzelec
Strona internetowa
BIP

Zgorzelec (niem. Görlitz, grnłuż. Zhorjelc, dlnłuż. Zgórjelc, cz. Zhořelec) – miasto przygraniczne w województwie dolnośląskim, w polskiej części Górnych Łużyc, na prawym brzegu Nysy Łużyckiej, w Obniżeniu Żytawsko-Zgorzeleckim. Przed 1945 stanowiło prawobrzeżną część miasta Görlitz.

Zgorzelec jest siedzibą gminy wiejskiej Zgorzelec oraz powiatu zgorzeleckiego. Miasto należy do Związku Miast Polskich.

Według danych GUS z 30 czerwca 2020 r. miasto miało 30 047 mieszkańców^[1].

Barwy herbu i flagi Zgorzelca (niebiesko-żółte) są identyczne jak we fladze Górnych Łużyc, na terenie których Zgorzelec leży.

Położenie

Według danych z 2002^[2] Zgorzelec ma obszar 15,86 km² (1586 ha), w tym:

• użytki rolne: 40%
• użytki leśne: 3%

Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosiła 15,88 km²^[3]. Miasto stanowi 1,89% powierzchni powiatu.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa jeleniogórskiego.

Toponimia

Łużyce (Lausitz) w obrębie Wielkich Moraw w IX wieku

Królestwo Węgier w 1490 (koniec panowania Macieja Korwina)

Nazwa pochodzi od wyrazu gorzeć (psł. *gorěti). Określała ona miejsce wypalone, osadę powstałą na miejscu wypalonym. Dzisiejsza polska nazwa wzięła się od form łużyckich, tj. Zgórjelc i Zhorjelc. Formą zniemczoną jest Görlitz^[4].

Nazwy pojawiające się w najstarszych dokumentach^[5]

• Villa Goreliz (1071) – najstarsza pisemna wzmianka o Görlitz/Zgorzelcu jest w łacińskim dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem „łanów królewskich” w „Villa Goreliz” (Gorelic) (ok. 192÷432 ha)^[6].
• Yzcorelik, Yzcorzelik – 1126
• Drewnow, Drzewniow, Yzhorelik – 1131
• Gorliz, Gorlic – 1238
• Zgorliz – 1241
• Goerlitcz, Goerlitz – 1266
• Gorlicz – 1301
• Gorlitz – 1322
• Gerlicz – 1378
• Gurlicz – 1384, 1456
• Garlicz – 1429
• Gorlicze – 1430
• Gorlitcz – 1434, 1475
• Ghorlitz – 1443
• Gorlitzsch – 1488
• Gorlytz – 1511
• Gorlicium, Gorlicia – używane były także formy zlatynizowane
• Zgorelc oraz Zgorzelec – 1847; śląski pisarz Józef Lompa w książce Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej wydanej w Głogówku^[7]
• Ost-Görlitz^[8] – (do 1946) nazwa prawobrzeżnej części miasta
• Görlitz Moys – (od 1 czerwca 1929 do 14 marca 1947) nazwa prawobrzeżnej południowej dzielnicy miasta
• Zgorzelice – nazwa polskiej części miasta w latach 1945–1946^[9][10]
• Zgorzelec – obecna nazwa polskiej części miasta wprowadzona po II wojnie światowej obowiązująca od 19 maja 1946^[11]
• Zgorzelec Ujazd – nazwa południowej dzielnicy miasta obowiązująca od 15 marca 1947^[12] (obecnie administracyjna nazwa Zgorzelec).

Historia

Widok miasta „Gorlitz” od wschodu, 1575

Widok miasta „Görlitz” w 1650 na miedziorycie Matthäusa Meriana. Teren dzisiejszego Zgorzelca widoczny z prawej strony jako przedmieście Görlitz

Mapa miasta „Goerlitz” i jego wschodniego przedmieścia (u góry mapy) z 1750

• okolice obecnego Zgorzelca początkowo zamieszkiwali Bieżuńczanie (Besunzane civitates II) oraz Milczanie (Milzane civitates XXX) wymienieni w połowie IX wieku w nocie „Geografa Bawarskiego” sporządzonej dla Ludwika Niemca^{[13][14][15][16]}.
• 871–894 – teren państwa wielkomorawskiego
• na przełomie X i XI w. gród Serbołużyczan zajęty i włączony do Polski wraz z Łużycami przez Bolesława I Chrobrego; po jego śmierci przejściowo pod panowaniem margrabiów brandenburskich, następnie Czech
• 1071 – Pojawia się najstarsza pisemna wzmianka o Zgorzelcu w dokumencie wystawionym przez cesarza Henryka IV. Zgodnie z jego wolą biskupowi miśnieńskiemu Benonowi zostało przekazanych z rąk banity o imieniu Ozer osiem „łanów królewskich” w „Villa Goreliz” (Gorelic)^[6]
• 1076 – osada wraz ze wschodnią częścią Górnych Łużyc przyłączona do Czech
• 1131 – powstał gród nad Nysą Łużycką z polecenia czeskiego księcia Sobiesława
• 1303 – prawa miejskie^[17]
• 1319–1329 – miasto częścią piastowskiego księstwa jaworskiego pod panowaniem Henryka I Jaworskiego. W 1319 miasto złożyło księciu hołd, a 26 sierpnia 1319 roku książę potwierdził przywileje miasta^[18]
• 1346–1815 – miasto-członek górnołużyckiego Związku Sześciu Miast
• 1377 – powstało oddzielne księstwo Görlitz utworzone przez króla czeskiego i cesarza Karola IV, z Janem Zgorzeleckim jako księciem
• 1466 – pod panowaniem króla węgierskiego Macieja Korwina
• 1490 – miasto ponownie w granicach Korony Czeskiej
• 1618–1648 – zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej
• 1635 – z Łużycami Górnymi włączone do Elektoratu Saksonii
• 1697–1763 – we władaniu królów Polski Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa. Przez miasto biegła wówczas jedna z tras łączących Drezno i Warszawę^[19]
• 1806 – miasto zostaje częścią Królestwa Saksonii, od 1807 w unii z Księstwem Warszawskim
• 1815 – po kongresie wiedeńskim włączony został do Prus i stał się częścią prowincji Śląsk (Schlesien),
• od 1848 połączenie kolejowe z Węglińcem, od 1865 z Lubaniem i Jelenią Górą
• 1914–1919 – w czasie I wojny światowej znajdował się tu obóz jeniecki, w którym Niemcy przetrzymywali m.in. Rosjan, Francuzów i Brytyjczyków a później już nie jako jeńców – Greków.
• 1919 – miasto zostaje częścią prowincji Dolny Śląsk
• W 1940 do Zgorzelca i okolic dotarł pierwszy gaz przesłany z Gazowni Miejskiej w Wałbrzychu co znacząco poprawiło rozwój miasta^[20].
• w czasie II wojny światowej 1939–1945 obóz dla jeńców – podoficerów i szeregowych różnej narodowości (Stalag VIII A), przez który według szacunków przeszło ponad 100 tysięcy więźniów^[21][22], a zginęło kilka tysięcy jeńców – głównie radzieckich i włoskich
• kwiecień 1945 – zacięte walki o sforsowanie Nysy Łużyckiej na północ od Zgorzelca w okolicach wsi Prędocice, miasto nie zostało dotknięte bezpośrednimi działaniami wojennymi. Wysadzenie wszystkich mostów na Nysie Łużyckiej przez oddziały SS. W walkach z niemieckimi wojskami w rejonie Zgorzelca uczestniczyła 2 Armia Wojska Polskiego oraz 3 Armia Pancerna, 3 Gwardyjska Armia Pancerna, 52 Armia i 5 Gwardyjska Armia z 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej^[23].
• 1945 – ustalenie granicy na Nysie Łużyckiej, w wyniku czego prawobrzeżna część miasta zostaje włączona do Polski; wysiedlenie dotychczasowej ludności do Niemiec
• 1948 – data powstania obowiązującej nazwy miasta (zamiast Zgorzelice)
• 6 lipca 1950 – podpisano tu układ zgorzelecki między PRL a NRD uznający formalnie granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej
• Po II wojnie światowej osiedlono tu (oraz w Policach w woj. zachodniopomorskim) dużą kolonię greckich i macedońskich uchodźców (głównie komunistycznych partyzantów), którzy szukali schronienia w Polsce po greckiej wojnie domowej 1946–1948. Łącznie ich liczba sięgała 14 tysięcy osób. Wielu z nich wróciło do Grecji po upadku dyktatury wojskowej i amnestii dla uczestników wojny. Od 1998^[24] w mieście odbywa się festiwal piosenki greckiej (→ Eleni) pod patronatem ambasady greckiej organizowany przez Nikosa (Nikolaosa) Rusketosa.
• 1959–1965 – niedaleko Zgorzelca zlokalizowano odkrywkową Kopalnię Węgla Brunatnego Turów oraz Elektrownię Turów.
• 1998 – 5 maja proklamowano powołanie wraz z Görlitz Europamiasta Zgorzelec/Görlitz (Europastadt Görlitz/Zgorzelec)

Zabytki

Ulica Daszyńskiego – Przedmieście Nyskie

Widok na Zgorzelec z dachu Domu Kultury

Plac Pocztowy pod koniec budowy

Dom Jakuba Böhmego przy ul. Daszyńskiego 12

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[25]:

• miasto, ośrodek historyczny
• zespół parków miejskich, z l. 1870–1930
• kamienice, ul. Bohaterów Getta 1 A, 3, 5, z l. 1896–1897, 1900
• dom, ul. Czachowskiego 1, z pocz. XX w.
• Przedmieście Nyskie – zespół architektoniczny – najstarsza cz. Zgorzelca od XVII w.:
  • kamienice, ul. Daszyńskiego 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 75A, 75B, 76 z budynkiem gospodarczym, 77, 78, 82, 83, 98, z XVI w., XVII-XVIII w., XIX w./XX w.
  • dom Jakuba Böhmego, ul. Daszyńskiego 12
  • kamienica, ul. Wolności 7, z ok. 1880
  • zespół dawnego młyna, ul. Wrocławska 2: budynek administracyjny, obecnie mieszkalny, elewator
• kamienice, ul. Domańskiego 1, 2, 4, z l. 1898–99, XIX w.
• pałac, ul. Francuska 39 (d. 12), z 1730: park
• rządcówka, ul. Henrykowska 5, z 1880, ogród
• willa, ul. św. Jana 20, z 1898
• kamienice, ul. Kościuszki 2, 16, z l. 1905–1910
• dom kołodzieja, budynek mieszkalno-gospodarczy (przeniesiony), aleje Lipowe 1, drewniany, z 1822 o konstrukcji przysłupowy przy obwodnicy miejskiej
• kamienica, ul. Łużycka 11, z 1898
• monumentalny gmach Miejskiego Domu Kultury, ul. Parkowa 1, z l. 1898–1902, miejsce podpisania układu zgorzeleckiego
• dwa domy, obecnie internat, ul. Partyzantów 2–4, z pocz. XX w.
• kamienice, ul. Piłsudskiego 3, 4, 5, 7, 8, 10, 12, 14, z XIX w.
• dom, ul. Staszica 7, z k. XIX w.
• kamienice, ul. Warszawska 1, 2, 3, 7, 14, 15, z l. 1900–7, 1910–14, XX w.

inne zabytki:

• kościół pw. św. Jana Chrzciciela, neoromański z l. 1905–1907
• kościół pw. św. Bonifacego z l. 1929–1930
• wieża ciśnień przy ulicy św. Jana
• dworzec PKP Zgorzelec Ujazd
• most kolejowy na Nysie Łużyckiej
• dom studzienny, przy Placu Pocztowym
• kruczy folwark – Dom Pomocy Społecznej, przy ulicy Przechodniej. Niegdyś dom Bartłomieja Scultetusa.

Klimat

Demografia

Zgorzelec sfotografowany z wysokości 10 tys. metrów z pokładu samolotu rejsowego

Dane z 30 czerwca 2010^[27]:

Piramida wieku mieszkańców Zgorzelca w 2014^[28].

Transport

Widok z południa; fragment miasta z mostem kolejowym na Nysie Łużyckiej (Linia kolejowa E 30)

Ulica Emilii Plater i Armii Krajowej

Transport drogowy

Przez Zgorzelec przebiegają następujące drogi:

Droga	Trasa	Trasa przez Zgorzelec	uwagi
A4E40	(Drezno) Jędrzychowice – Krzyżowa – Krzywa – Chojnów – Legnica – Wrocław – Opole – Gliwice – Katowice – Kraków – Tarnów – Rzeszów – Jarosław – Przemyśl – Korczowa – granica państwa  (Lwów)	–	Na północ od miasta.
30	94 Zgorzelec – Lubań – Gryfów Śląski – Jelenia Góra 3E65	–
94	30 Zgorzelec – Bolesławiec – Krzywa – Chojnów – Legnica – Środa Śląska – Wrocław – Oława – Brzeg – Opole – Strzelce Opolskie – Bytom – Będzin – Olkusz – Kraków – Bochnia – Tarnów – Dębica – Rzeszów – Łańcut – Przeworsk – Jarosław – Radymno – Korczowa	–	Na odcinku Zgorzelec – Krzywa była to trasa międzynarodowa  T22  w latach 70. i 80. XX wieku[29]. W latach 1985–2008 oznaczana jako 4E40 .
351	296 Jagodzin – Pieńsk – Zgorzelec – Jędrzychowice 94	Henrykowska – Bolesławiecka
352	30 Zgorzelec – Bogatynia – (Frýdlant)	–

Dawniej przez Zgorzelec przebiegała 317.

Transport kolejowy

• linia kolejowa nr 274
• linia kolejowa nr 278 (E30)

Stacja kolejowa Zgorzelec

Stacje kolejowe

• Zgorzelec
• Zgorzelec Miasto

Na terenie miasta znajdują się 3 wiadukty kolejowe oraz jeden drogowy.

Publiczny transport zbiorowy

Na terenie zamkniętego dworca kolejowego Zgorzelec Miasto ma się rozpocząć inwestycja "Metro Park". Budowa obiektu przewiduje wybudowanie przystanków autobusowych oraz kasy biletowej dla autobusów oraz pociągów^[30].

PKS

• PKS Sp. z o.o. w Kamiennej Górze^[31]
• PKS w Lubaniu Sp. z o.o.^[32]

Prywatni przewoźnicy

• Astel^[33]
• Bieleccy^[34]

Komunikacja miejska

Miasto posiada jedną linię autobusową nr „50” obsługiwaną przez firmę ASTEL (nr 1, nr 2S i nr 3)^[35]. Dawniej miasto posiadało sieć tramwajową.

Transport lotniczy

W 2013 przy ul. Lubańskiej oddano do użytku sanitarne lądowisko.

Oświata

LO im. Braci Śniadeckich w Zgorzelcu

Gimnazjum nr 3

(c) lzur, CC BY-SA 3.0

Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Emilii Plater

Kultura i sztuka

Miejski Dom Kultury

Amfiteatr w Zgorzelcu podczas Dni Miasta 2012

• Miejski Dom Kultury
• Biblioteka Miejska w Zgorzelcu
• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia
• Muzeum Łużyckie
• Młodzieżowa Orkiestra Mandolinistów
• Grupa Teatralna „Widziadło”
• Dziecięcy Teatr Baśni.
• W mieście działa kino „PoZa NoVa”^[48].

Media lokalne

• zgorzelec.info (od 21 stycznia 2003, a od 30 listopada 2005 roku jako dziennik)^[49].
• zinfo.pl^[50]
• Telewizja Kablowa „Tomków” oferującą kanały telewizyjne, internet oraz telefon^[51][52][53], a także emitująca lokalną stację TVT Zgorzelec^[54].
• Lokalny portal informacyjny www.nastyku.pl^[55]

W latach 90. istniało również Radio Frem (90.6 fm) oraz Zgorzelecka Telewizja Lokalna (ZTL).

Media regionalne o charakterze ponadmiejskim poruszające problemy miasta Zgorzelca:

• Gazeta Wojewódzka
• Gazeta Regionalna Dolny Śląsk

Turystyka

Przez miasto przebiega Dolnośląska Droga św. Jakuba odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.

Sport i rekreacja

• Hala sportowo–widowiskowa mogąca pomieścić od 4,5 tys. osób przy ulicy Lubańskiej.

• Centrum Sportowo-Rekreacyjne przy ul. Maratońskiej, w którego skład wchodzą: dwa boiska do piłki nożnej, kompleks boisk o nawierzchni sztucznej, hala sportowa, basen kryty, basen odkryty, korty tenisowe, siłownia, sauna, gabinet odnowy biologicznej.

Kluby i zespoły

Wnętrze hali Centrum Sportowego w Zgorzelcu w 2008

• KKS Turów Zgorzelec (koszykówka) – mistrz Polski 2013/2014
• MKS Osa Zgorzelec (lekkoatletyka, żeńska koszykówka)
• Zgorzelecki Klub Bokserski (boks)
• MKS Nysa Zgorzelec (piłka nożna)
• UKS Basket Zgorzelec (koszykówka)
• UKS Energetyk Zgorzelec (pływanie)
• KS Turów Zgorzelec (żeglarstwo)
• BS Edi-Team Zgorzelec (bieganie)
• UKS Warrior Zgorzelec (taekwondo)
• Kick Fighters Zgorzelec (kick-boxing (K-1))
• UKS Zapasy Zgorzelec (zapasy)
• UKRSA Cogito Zgorzelec (sporty alternatywne; windsurfing, snowboarding, kitesurfing, turystyka piesza i rowerowa, wspinaczka skałkowa)

Religia

Kościół św. Jadwigi Śląskiej

Na terenie miasta funkcjonują następujące związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki, Dekanat Zgorzelec:
  • Parafia św. Bonifacego w Zgorzelcu
  • Parafia św. Jadwigi Śląskiej w Zgorzelcu
  • Parafia św. Jana Chrzciciela w Zgorzelcu
  • Parafia św. Józefa Robotnika w Zgorzelcu
  • Parafia Matki Bożej Łaskawej w Zgorzelcu
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
  • Parafia Świętych Równych Apostołom Konstantyna i Heleny w Zgorzelcu
• Kościół Ewangelicko-Augsburski
  • parafia
• Kościół Zielonoświątkowy
  • zbór Arka,
• Kościół Chrześcijan Baptystów
  • zbór
• Świadkowie Jehowy
  • zbór Zgorzelec–Południe
  • zbór Zgorzelec–Zachód
  • zbór Zgorzelec–Śródmieście (w tym grupa języka migowego) z Salą Królestwa^[56][57][58].

Atrakcje

Pocztowy słup dystansowy króla Augusta II Mocnego

Cmentarz Żołnierzy 2. Armii Wojska Polskiego

• Przez Zgorzelec prowadzą szlak Via Regia oraz dwa szlaki pątnicze: Wielkopolska i Dolnośląska Droga św. Jakuba, które przez Most staromiejski łączą się z europejską siecią dróg św. Jakuba (hiszp. Camino de Santiago).
• Na placu Pocztowym w Zgorzelcu stoi rekonstrukcja pocztowego słupa dystansowego z 1725, postawionego za panowania króla Polski Augusta II Mocnego. Słup jest ozdobiony herbem Rzeczypospolitej oraz monogramem króla. Oryginał znajduje się w Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu.
• W Zgorzelcu znajduje się jedna z największych wojskowych nekropolii w Polsce – Cmentarz 2 Armii Wojska Polskiego (3420 grobów).

Ludzie związani ze Zgorzelecem

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie^[59]:

• Avion
• Görlitz
• Mirhorod
• Nausa

Panoramy miasta

Panorama Zgorzelca, fotografia z powietrza

Zgorzelec z lotu ptaka, a w tle Berzdorfer See

Przypisy

Bibliografia

• Zbyszek Dobrzyński, Krzysztof Fokt: Pod stuletnią kopułą. Zgorzelec: Oficyna Wydawnicza „Obrzeża”, 2003. ISBN 83-88380-28-1.
• Christoph Waack, Peter Haslinger (red.): Historisch-topographischer Atlas schlesischer Städte / Historyczno-topograficzny atlas miast śląskich. T. 1: Görlitz/Zgorzelec. Marburg/Wrocław: Herder-Institut, 2010. ISBN 978-3-87969-361-0. (niem. • pol.).

Linki zewnętrzne

• Urząd Miasta Zgorzelec